Tư pháp và kinh tế tư nhân

Điều đó đồng nghĩa hệ thống tư pháp phải công bằng và minh bạch, trong đó cơ chế bổ nhiệm và giám sát thẩm phán có vai trò quyết định.

Nghị quyết số 68-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương và nghị quyết 34/2024/QH15 của Quốc hội về phát triển kinh tế tư nhân đã đưa ra những định hướng đột phá nhằm tạo động lực mạnh mẽ cho khu vực kinh tế này. Tuy nhiên, để các nghị quyết này thực sự phát huy tác dụng, cần những cải cách tư pháp sâu rộng.

Hai lý do cần cải cách tư pháp

Hoạt động kinh doanh luôn tiềm ẩn tranh chấp, giữa các doanh nghiệp với nhau, giữa doanh nghiệp với khách hàng, và cả giữa doanh nghiệp với Nhà nước. Khi tranh chấp xảy ra, kết quả của việc giải quyết có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến doanh nghiệp. 

Do đó, một hệ thống tư pháp công minh, độc lập, có thể thực thi hữu hiệu là điều kiện tiên quyết để doanh nhân an tâm đầu tư lớn, dài hạn và truyền nghề cho thế hệ kế tiếp. Trong thực tế, không ít doanh nghiệp Việt Nam sau khi đạt đến một quy mô nhất định thì "không chịu lớn" hoặc tìm cách bán lại cho nhà đầu tư nước ngoài, bản thân chủ doanh nghiệp đưa cả gia đình ra nước ngoài định cư, con cái du học xong cũng không trở về tiếp quản sự nghiệp. 

Một phần nguyên nhân quan trọng là do sự thiếu niềm tin vào hệ thống phân xử của tòa án. Đó là lý do thứ nhất.

Lý do thứ hai là tính có thể thực thi của pháp luật, bởi phán quyết đúng đắn chỉ mới là một phần của quá trình công lý. Phán quyết dù công bằng và nghiêm minh, nhưng không thực thi được, thì cũng là vô nghĩa. 

Một ví dụ là thực thi công lý trong vấn nạn chiếm dụng vốn phi pháp, vốn khá phổ biến trong nền kinh tế Việt Nam. Cả hai nghị quyết đều khẳng định định hướng hạn chế tối đa việc hình sự hóa quan hệ dân sự - kinh tế, ưu tiên áp dụng các biện pháp dân sự, hành chính trước. 

Tuy nhiên, thực tiễn hiện nay lại cho thấy người bị chiếm dụng vốn không còn nhiều cách để bảo vệ quyền lợi. Trước đây, họ có thể nhờ công ty đòi nợ thuê; tố cáo hình sự theo điều 175 Bộ luật Hình sự; hoặc khởi kiện dân sự.

Nhưng dịch vụ đòi nợ thuê đã bị cấm từ năm 2021 (theo Luật Đầu tư 2020). Việc tố cáo hình sự cũng ngày càng bị hạn chế bởi hướng dẫn của các nghị quyết mới. Như vậy, cách duy nhất còn lại là khởi kiện. 

Nhưng nếu tòa án và cơ quan thi hành án không hiệu quả, phán quyết không được hoặc không thể thực thi thì người bị chiếm đoạt vẫn có thể mất trắng. Môi trường pháp lý như vậy rõ ràng không thuận lợi chút nào cho các quan hệ đối tác kinh doanh, hay những làn sóng đầu tư lớn, lâu dài và mang tính kế thừa.

Cải cách hệ thống tòa án: cần thiết và cấp bách

Hệ thống tòa án Việt Nam đã có những bước tiến đáng ghi nhận, về tỉ lệ giải quyết án đúng hạn cao, ứng dụng công nghệ, xét xử trực tuyến, phát triển án lệ... 

Tuy nhiên, đằng sau các con số tích cực vẫn tồn tại nhiều điểm nghẽn. Để tháo gỡ, cần một thể chế vừa bảo vệ được sự độc lập của thẩm phán, vừa ràng buộc được trách nhiệm về chuyên môn và đạo đức.

Luật Tổ chức tòa án nhân dân năm 2024 (có hiệu lực từ 1-1-2025) đã có một số bước tiến. Cụ thể, điều 100 của luật này quy định thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao được bổ nhiệm có nhiệm kỳ đến khi nghỉ hưu hoặc chuyển công tác khác. 

Thẩm phán tòa án nhân dân cấp thấp hơn được bổ nhiệm lần đầu có nhiệm kỳ 5 năm; nếu được bổ nhiệm lại thì nhiệm kỳ sẽ kéo dài đến khi nghỉ hưu hoặc chuyển công tác khác. Đây là cải cách tiến bộ so với trước đây, khi mọi thẩm phán đều chỉ có nhiệm kỳ 5 năm và phải tái bổ nhiệm. 

Quy định mới góp phần nâng cao tính độc lập trong xét xử. Tuy nhiên, điều này cũng tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến sự chuyên quyền, tiêu cực nếu thiếu cơ chế giám sát tương xứng. Tính độc lập, nếu không song hành với cơ chế giám sát độc lập và khách quan, có thể trở thành tấm khiên cho sự vô trách nhiệm hay tiêu cực.

Theo điều 40 của Luật Tổ chức tòa án nhân dân năm 2024, Hội đồng tuyển chọn, giám sát thẩm phán quốc gia hiện có thành phần chủ yếu là người đang làm việc trong các cơ quan tư pháp hoặc hành chính, cụ thể gồm chánh án Tòa án nhân dân tối cao (chủ tịch hội đồng); phó chánh án Tòa án nhân dân tối cao; chánh án Tòa án quân sự trung ương; chánh án Tòa án nhân dân cấp cao; đại diện các cơ quan Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Hội Luật gia Việt Nam, Văn phòng Chủ tịch nước, Bộ Tư pháp, Bộ Quốc phòng, Bộ Nội vụ, Bộ Tài chính. 

Giúp việc hội đồng cũng là các đơn vị chức năng của Tòa án nhân dân tối cao.

Như vậy, cơ chế này vẫn mang tính nội bộ, thiếu thành phần độc lập bên ngoài, và chưa tạo được niềm tin về một thiết chế đủ khách quan trong đánh giá, bổ nhiệm, giám sát thẩm phán. 

Đối với các vụ án dân sự, kinh tế, lao động, thẩm phán là những người xét xử các tranh chấp tư nhân, nhưng tư nhân chẳng có vai trò hay tiếng nói gì trong việc tuyển chọn và giám sát thẩm phán.

Bài học quốc tế: Pháp và Anh

Tại Pháp, điều 64 và 65 của hiến pháp quy định thành lập Hội đồng Tư pháp tối cao (Conseil Supérieur de la Magistrature, CSM). Đây là cơ quan hiến định độc lập, không trực thuộc chính phủ hay tòa án, có nhiệm vụ bảo vệ tính độc lập và giám sát thẩm phán.

CSM có hai hội đồng chuyên trách: một cho thẩm phán xét xử (magistrats du siège); một cho công tố viên (magistrats du parquet).

Dù tổng thống Pháp là chủ tịch danh nghĩa (président de droit), tổng thống không điều hành hoạt động của CSM. Các hội đồng này bao gồm cả thẩm phán, luật sư, giáo sư và công dân độc lập - trong đó thành phần độc lập chiếm đa số và do các cơ quan quyền lực khác nhau (Tổng thống, Quốc hội, Thượng viện) chỉ định, cụ thể gồm:

(1) Thành phần chuyên trách đối với thẩm phán (magistrats du siège) do chánh án tòa phá án (Cour de cassation) làm chủ tịch. Thành phần này bao gồm: 5 thẩm phán xét xử, 1 công tố viên, 1 ủy viên Hội đồng Nhà nước (conseiller d'État) do Hội đồng Nhà nước cử, và 1 luật sư; 6 nhân vật có năng lực, không thuộc Quốc hội, không thuộc ngành tư pháp, cũng không thuộc ngành hành chính, do tổng thống, chủ tịch Hạ viện và chủ tịch Thượng viện mỗi người chỉ định hai người.

(2) Thành phần chuyên trách đối với công tố viên (magistrats du parquet) do viện trưởng Viện Công tố tối cao (procureur général près la Cour de cassation) làm chủ tịch. Thành phần này bao gồm: 5 công tố viên, 1 thẩm phán xét xử, ủy viên Hội đồng Nhà nước, luật sư và 6 nhân vật có năng lực được chỉ định tương tự như thành phần của thẩm phán.

Tại Anh, hệ thống tư pháp được bảo vệ bởi các thiết chế độc lập và cơ chế kiểm soát quyền lực rõ ràng: Việc bổ nhiệm thẩm phán do Ủy ban Tuyển chọn tư pháp (Judicial Appointments Commission, JAC) đảm nhiệm theo điều 62, đạo luật cải cách hiến pháp 2005. Thành phần gồm thẩm phán, luật sư và công dân ngoài ngành tư pháp.

Việc giám sát đạo đức do Văn phòng Điều tra ứng xử tư pháp (Judicial Conduct Investigations Office, JCIO) thực hiện.

Đối với thẩm phán cấp cao, JCIO không ra quyết định mà chỉ trình đề xuất. Nếu sai phạm nghiêm trọng, việc miễn nhiệm thẩm phán chỉ có thể được thực hiện khi cả Hạ viện và Thượng viện kiến nghị trình lên Nữ hoàng, một quy trình gần như bất khả thi để bảo vệ tính độc lập.

Đối với thẩm phán cấp thấp, JCIO kiến nghị và Tổng Đại pháp quan (Lord Chancellor), cùng chánh án Tòa Tối cao, có thể đưa ra các hình thức kỷ luật như khiển trách, đình chỉ hoặc miễn nhiệm. Tất cả các quyết định đều được công bố công khai.

Kiến nghị thể chế cho Việt Nam

Để tạo ra một bước đột phá thực chất, Việt Nam cần thiết lập một hội đồng độc lập về bổ nhiệm và giám sát thẩm phán trực thuộc Quốc hội. 

Thành phần cần đa dạng: một phần từ hệ thống tòa án, viện kiểm sát; một phần từ giới học thuật (giáo sư luật), giới hành nghề (luật sư); và quan trọng nhất là thành phần độc lập - công dân đức cao vọng trọng trong xã hội, dù không làm việc cho cơ quan hành chính hoặc tư pháp nào.

Chỉ khi đó, hoạt động bổ nhiệm, đánh giá hay kỷ luật thẩm phán mới có thể vượt ra khỏi phạm vi "nội bộ ngành", tránh được cả tình trạng bao che lẫn lạm dụng quyền lực để thanh trừng.

Một hệ thống tư pháp mà trong đó thẩm phán vừa độc lập trong hoạt động xét xử, vừa chịu sự giám sát độc lập từ một thiết chế bên ngoài ngành tư pháp mới là nền tảng vững chắc để xây dựng niềm tin vào công lý. 

Khi thẩm phán được trao quyền nhưng cũng phải chịu trách nhiệm thực sự, họ sẽ xét xử một cách công minh, khách quan và có trách nhiệm hơn. Hệ thống tư pháp nhờ đó sẽ trở nên minh bạch, đáng tin cậy và hiệu quả hơn.

Chính trong một môi trường pháp lý như vậy, tranh chấp trong kinh tế tư nhân mới có thể được giải quyết công bằng, hiệu quả và kịp thời. Và chỉ khi đó, doanh nhân và doanh nghiệp Việt Nam mới có thể yên tâm đầu tư lớn, đầu tư lâu dài và hướng đến việc kế thừa qua nhiều thế hệ, thay vì lo ngại, né tránh hoặc rút lui khỏi thị trường trong nước như lâu nay.■