Từ mẫu đến hecta: Hành trình luộm thuộm của sử học Việt

Việt Nam là nước truyền thống nông nghiệp, trồng tỉa đã mấy ngàn năm, trong lịch sử gắn với tập quán thì người nông dân chỉ quen nhìn và gọi đám ruộng mảnh vườn một cách áng chừng, tính theo dây, sở, khoảnh, đám, thửa, miếng... 

Khái niệm "mẫu" được dùng như một đơn vị tính thuế đánh dấu tiến trình quản lý xã hội nông nghiệp của các quân chủ Trung Hoa từ thời Tần Hán, và Việt Nam thời kỳ Bắc thuộc, vốn chịu sự áp đặt chung về quản lý hành chính, tất nhiên gồm chế độ thuế khóa gắn với những quy định đo đạc theo đơn vị tính thuế là "mẫu".

Thời tự chủ với nhà nước Đại Việt, trong sử sách ghi lại, việc ước định khu vực đất đai để tính thuế manh nha từ thời Lý (1013); thời Trần đã có sổ sách ruộng đất, đơn vị tính gọi là mẫu, như vào năm 1242 ban bố phép tô "nhân đinh có ruộng đất thì nộp tiền thóc. Có một, hai mẫu thì nộp tiền 1 quan, có ba, bốn mẫu thì nộp 2 quan", hoặc cũng dùng đơn vị là diện (面). Năm 1254, có lệ "bán ruộng công, mỗi diện 15 quan".

Chữ mẫu (畝) có lẽ được biết đến rộng rãi từ thời Trần, nhưng số liệu điền địa thời Trần có lẽ đã bị hủy bởi giặc Minh nên sử giai đoạn này không có các ghi chép về thống kê đất đai.

Thời thuộc Minh (1407-1427), người Minh chép trong An Nam chí: "Năm Vĩnh Lạc thứ 15 (1417) tổng số (trừ phủ Thăng Hoa chưa kê được)… ruộng, đất, ao chằm của quan và dân là 17.442 khoảnh, 34 mẫu, 5 phân, 6 li" (khoảnh, mẫu là theo quy chế nhà Minh)".

Đến thời Nguyễn triều Minh Mạng thì việc thống kê con số mẫu (ruộng, đất vườn) tương đối hoàn chỉnh qua công cuộc lập địa bạ toàn quốc. Như năm 1840, Hộ bộ thống kê ruộng và đất vườn cả nước là 4.063.892 mẫu. 

Các nguồn sử liệu đều dùng các đơn vị "mẫu, sào, thước, tấc" khi nói đến diện tích đất đai ruộng vườn. Nhưng liệu 1 mẫu thời Trần có bằng 1 mẫu thời Lê hay thời Nguyễn?

Các tác giả Đại Việt sử ký toàn thư (Toàn thư) không để lại một thông tin nào về nguyên tắc định diện tích 1 mẫu đất. Lịch triều Hiến chương loại chí (1821, Lịch triều) phần Quốc dụng chí tổng kết chế độ thuế khóa, đất đai nhiều thời cũng không nói về việc này. 

Tệ hơn là nhóm sử quan soạn Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ (1851, Hội điển). Bộ Hội điển ghi đủ và thừa thãi các điều quy định tủn mủn, nhưng trong Quy tắc thuế ruộng hay Chế độ ruộng đất (Hộ bộ, q.37) đều không ghi ra được cách tính diện tích 1 mẫu.

Cho đến bộ Đại Nam điển lệ toát yếu (Điển lệ) soạn vào đời Thành Thái (1889-1907) - tức là lúc đã quá muộn để bàn chuyện đất đai tổng thể toàn quốc - thì có ghi được việc ban hành quy tắc tính diện tích dựa trên đơn vị xích (thước) đời Lê, "cây thước này (thước Kinh đời Lê) có chiều dài bằng 17 đồng tiền Gia Long hoặc 18 đồng tiền Minh Mạng xếp liền nhau, so với thước kiểu mới năm Thành Thái thứ 9 (1897) dài hơn 2 phân, kém thước quan đo ruộng năm Tự Đức thứ 27 (1874) là 7 phân, ngang với 42 phân thước tây (42cm)".

Tuy nhiên, cũng không khá hơn Hội điển, Điển lệ vẫn không nói cách đo như thế nào hay quy ra bao nhiêu thước vuông để biết được diện tích 1 mẫu đất. Điển lệ lại dựa theo quy định của Toàn quyền Đông Dương ban hành năm 1897 (chỉ dùng riêng cho Bắc Kỳ), rồi viết: 

"Lệ năm Thành Thái thứ 9 (1897)… Diện tích ruộng cứ mỗi ba ngàn sáu trăm thước vuông tây (3.600m2) là 1 mẫu" (Hộ bộ, mục 141, Thước đo). 

Điều đáng lưu ý trong văn bản này là chi tiết tiếp thu đơn vị mét vuông từ người Pháp, và dịch thành "phương xích" (方尺), từ này vốn trước đây không thấy trong Hội điển. Nói tổng lược thì trong khoảng sáu, bảy trăm năm ghi chép về hiến chương chế độ, các sử gia quan phương đã bỏ trống cái điều rất cụ thể và cơ bản: đơn vị một mẫu đất.

Hai lần cải cách đơn vị "mẫu"

Như đã nói, việc đo đạc đất đai ở Giao Chỉ thời Bắc thuộc hẳn do các quan đô hộ chủ trương, bởi người nông dân các đời đều không thích việc "lộ hàng" này, do liên quan tới thuế khóa, và hẳn nhiên diện tích ruộng đất buổi đầu là theo đơn vị của nhà Hán nhà Đường. Suốt thời Bắc thuộc không để lại bảng tổng kê diện tích ruộng đất.

Thời tự chủ thì cho đến cuối thời Trần chỉ thấy Toàn thư chép "năm Quang Thái thứ 11 (1398), ra lệnh cho những người có ruộng khai báo số mẫu, làm thẻ ghi rõ họ tên và cắm trên ruộng. 

Các quan lộ phủ châu huyện công đồng kiểm đo mà biên thành sổ", và cuốn sổ này có lẽ đã bị giặc Minh tịch thu, nên cả Toàn thư và Lịch triều đều chỉ nhắc sử kiện mà không chép ra con số. (Dù vậy, có thể suy đoán số liệu nhà Minh thống kê cũng xấp xỉ diện tích ruộng đất thời Trần, do thời gian cách nhau không xa).

Lần biến cải thứ nhất có thể dựa vào số liệu hiếm hoi là do người Minh Cao Hùng Trưng chép trong An Nam chí: "Căn cứ vào bản Tu tri sách năm Vĩnh Lạc thứ 15 (1417) tổng số (trừ phủ Thăng Hoa chưa kê được) cống phú toàn quốc như sau: … Ruộng, đất, ao chằm của quan và dân là 17.442 khoảnh, 34 mẫu, 5 phân, 6 li". 

Đối với con số quan trọng này, sự liên đới nằm trong Toàn thư - Kỷ thuộc Minh có đoạn: "Giáp ngọ (1414). Tháng 10. Nhà Minh bắt khai và trưng ruộng tơ bãi, mỗi hộ 1 mẫu thì khai làm 3 mẫu. Đến sau xét hộ khẩu hàng năm tăng số ruộng mỗi hộ là 10 mẫu (nghĩa là 1 mẫu chỉ có 3 sào, 10 mẫu thực ra chỉ có 3 mẫu), mỗi mẫu thu 5 thăng thóc, đất bãi mỗi hộ thu một lạng tơ, mỗi một cân tơ dệt một tấm lụa".

Nhiều sử gia trước giờ hay nhấn mạnh vào quy định "1 mẫu chỉ có 3 sào" để nói rằng chính quyền đô hộ có ý tăng số mẫu nhằm tăng thuế. Nhưng có một hướng khác để lý giải nguyên nhân cải đổi này. Đó là nhằm thống nhứt diện tích mẫu ở quận Giao Chỉ với mẫu toàn Trung Hoa.

Cần phân tích con số "17.442 khoảnh, 34 mẫu, 5 phân, 6 li" này theo quy định nhà Minh để dễ hình dung. Con số trên tức 1.744.234 mẫu (làm tròn số, lược phân và li). 

Thời Minh, 1 khoảnh (頃) bằng 100 mẫu (người Việt cũng dùng chữ "khoảnh", nhưng với nghĩa ước lệ), Minh sử - Thực hóa chí viết: "5 xích là 1 bộ, 240 bộ là 1 mẫu, 100 mẫu là 1 khoảnh", xích (尺) di động trong khoảng 31-33cm; bộ (步), nghĩa gốc là bước chân (2 bước gọi là bộ), đơn vị đo chiều dài, bằng 5 xích, sau dùng để chỉ một vật trung gian để tiện đo đất (như cây tầm ở Nam Kỳ), "bộ dài 5 xích" tức bằng khoảng trung bình 1,6m; và 1 mẫu sẽ là 1,6m x (240 x 1,6m) = 614m2. 

Có thể giả định rằng 1 sào (高/篙) ruộng thời Trần chưa phải tương đương 360m2 như quy định năm 1897, mà chỉ chừng 200m2, cho nên nhà Minh mới quy đổi "1 mẫu Minh bằng 3 sào Trần".

Lần biến cải thứ hai năm 1897

Đặt giả định sào Trần chưa hẳn là 360m2 (bởi con số này chỉ được biết đến từ năm 1897) dựa trên sự lủng khuyết của sử liệu thời Lê về quy định diện tích, suốt triều đại này không có bảng thống kê số liệu mẫu, sào (ruộng đất) toàn cảnh, cũng không ghi chép quy cách tính toán cụ thể về mẫu, sào.

Nhà Nguyễn, triều Gia Long đã sơ bộ làm tổng kê toàn quốc, có số liệu cụ thể từng dinh trấn, chỉ từ Bình Thuận vào Nam là còn tạm ghi sở, khoảnh ước chừng, do chưa tổ chức đo đạc. 

Triều Minh Mạng thì khá rõ: "Toàn quốc có ruộng và đất vườn 4.063.892 mẫu" (Đại Nam thực lục, tháng 12 năm 1840). Con số "4.063.892 mẫu" xác định rằng toàn quốc đã thống nhứt cách tính mẫu, không có ghi chú nào về sự khác biệt cách tính giữa các tỉnh.

Vậy trong giai đoạn trước khi chính quyền Đông Dương ban bố luật mới (tức khoảng 1840 - 1897) thì một mẫu bằng bao nhiêu m2? Một thông tin khác từ nhóm tác giả Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ: 

"Sau khi chiếm Nam Bộ, để chuyển đơn vị diện tích dùng dưới triều Nguyễn là "mẫu" sang đơn vị của Pháp là "hecta", thực dân Pháp đã quy định 1 hecta bằng 2 mẫu (nghị định ngày 3-10-1865)" (Huỳnh Lứa chủ biên, NXB TP.HCM, 1987, tr.121). Văn bản này cho biết 1 mẫu thời Nguyễn = 5.000m2.

Vấn đề ở đây là những nghiên cứu về lịch sử nông nghiệp, lịch sử khẩn hoang hay lịch sử kinh tế - tài chính cần sự liên kết dữ liệu liên tục các triều đại sẽ xử lý ra sao khi chúng không cùng một đơn vị tiêu chuẩn? 

Vào thập niên 1970, một số học giả miền Bắc khi nghiên cứu nông thôn Việt Nam trong lịch sử thường giữ nguyên đơn vị mẫu xưa mà không quy đổi (tức chép đúng sử liệu). 

Cá biệt như Nguyễn Đổng Chi thì cho số tương ứng "một sào (360 thước vuông)", và đề cập cách quy đổi khác: "ông tổ họ ấy vào thời Tự Đức đã bỏ ra một lúc trên 20 mẫu Trung Bộ (10 ha) diện tích để đặt hương hỏa". Trong câu này, chữ dùng "mẫu Trung Bộ" đáng lưu ý, nó cho thấy sự phân biệt với "mẫu Bắc Bộ".

Cũng thấy Trương Hữu Quýnh khi nghiên cứu chế độ ruộng đất trong một vài lần đối chiếu quy đổi cũng cho rằng mẫu thời Trần tương đương 3.600m2, tức 1 sào bằng 360m2 (NXB Thế Giới, 2009, tr.145). 

Nói thêm về đơn vị "khoảnh", ở Trung Hoa, nó là đơn vị lớn hơn mẫu, nhưng ở Đại Việt thì nó là từ ước lệ, gọi phỏng chừng một cuộc đất, như miếng, thửa, sở. 

Các dịch giả Đại Nam thực lục lại lấy chữ khoảnh ước lệ quy ra khoảnh Tàu: "Kỷ mão, năm thứ 4 (1639)… cho Tham khám Trần Văn Lễ một khoảnh tự điền (ở xã Phú Kỳ, huyện Minh Linh). (Chú: Một khoảnh là 100 mẫu)". Chú giải như vậy rõ là làm rối cho học giới.

Những quy đổi tùy tiện, nếu không lưu ý tiêu chí phân kỳ, không đặt sử kiện đúng thời điểm hay vùng miền thì có khi kết quả nghiên cứu không chuẩn xác. Lại có trường hợp mới đây cho thấy sự bất cẩn khi quy đổi. 

Trong Đô thị Nam bộ trước năm 1945. Tập 1 (Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước - Trung tâm Lưu trữ quốc gia II, 2025), khi phân tích về sự phát triển diện tích trồng lúa, nhằm thống nhứt đơn vị với thời Pháp thuộc, các tác giả viết: "Đất trồng lúa vào năm 1836 chỉ có 240.655 ha" (tr.41), và "tổng diện tích đất trồng lúa ở Nam Kỳ theo địa bạ 1836 là 240.655 ha" (tr.45). 

Con số này sai do quy đổi sai. Cụ thể, con số trong địa bạ là "Tổng diện tích là 609.267 mẫu, phần diện tích đất thực canh là 601.373 mẫu" (Nguyễn Đình Đầu, Tổng kết nghiên cứu Địa bạ Nam kỳ lục tỉnh, 1994, tr.207). 

Con số "240.655 ha" khá bí hiểm, bởi nó không ứng với 3.600m2 hay 5.000m2 một mẫu khi quy đổi 601.373 mẫu. Nếu cho rằng đổi mẫu sang hecta là một dạng chuyển đổi số thủ công để hội nhập quốc tế thì bước đường nghiên cứu sử địa Việt Nam có lẽ từ hồi ban đầu đã bắt nhịp chưa ổn và đến nay vẫn còn đang luộm thuộm lắm.■