Đi về đâu sau khi ra trường?

Tỉ lệ thất nghiệp ở Mỹ vẫn ổn định ở mức 4,2% nhưng thất nghiệp ở lứa tuổi 22 - 27 tăng lên 5,8% (tỉ lệ này ở những người có bằng cử nhân còn cao hơn - trên 6,1%) theo Cục Dự trữ liên bang New York.

Một con số khác cũng bi quan không kém: sinh viên vừa mới ra trường chỉ chiếm 5% toàn bộ lực lượng lao động ở Mỹ nhưng lại chiếm 12% trong tổng mức thất nghiệp gia tăng tính từ năm 2023. Điều này cho thấy sinh viên Mỹ mới ra trường khó kiếm việc làm hơn so với cha anh, nhất là trong các ngành từng nóng như tài chính, công nghệ và cả lập trình máy tính.

Lý do? Một phần do AI, một phần do doanh nghiệp thay đổi mô hình nhân sự. Báo cáo gần đây của Oxford Economics ghi nhận: "Trong khi tình hình [sinh viên ra trường khó tìm việc] là do những điều chỉnh sau khi có mức tăng đột biến giai đoạn sau đại dịch, cũng có dấu hiệu cho thấy các vị trí mới vào nghề đang bị thay thế bởi AI ở mức độ cao hơn".

Tờ The Economist cho rằng xu hướng này không chỉ diễn ra ở Mỹ mà còn ở các nước châu Âu, Canada hay Nhật Bản. Khắp EU, con số thanh niên trong độ tuổi 15 - 24 làm trong ngành tài chính và bảo hiểm giảm 16% từ 2009 đến 2024. Riêng ở Anh, số thanh niên trong ngành luật và tài chính cũng giảm 10% tính từ năm 2016.

Rải đơn trong vô vọng

Tờ Wall Street Journal lấy trường hợp của Zara Anwar như một minh họa điển hình. Zara vừa tốt nghiệp từ Đại học Lehigh ở Pennsylvania. Cô đã rải đơn xin việc cho nhiều nơi, tổng cộng đến 60 công ty đúng ngành nghề cô được đào tạo. Cho đến nay cô vẫn chưa được nơi nào nhận vào làm; đa số thậm chí không hồi âm thư xin việc của cô. Đây là một điểm khác biệt so với các thế hệ trước, dễ xin việc hơn dù tình hình kinh tế lúc đó có thể khó khăn hơn.

Hiện nay kinh tế nước Mỹ vẫn ổn, tỉ lệ thất nghiệp chung đang ở mức thấp nhất trong lịch sử, lợi nhuận và giá cổ phiếu doanh nghiệp vẫn ở mức cao. Như vậy sự thay đổi trên thị trường lao động chỉ có thể đến từ sự thay đổi trong nhận thức của lãnh đạo doanh nghiệp. Nếu trước đây họ nghĩ tuyển nhiều người giỏi càng tốt dù chưa có nhu cầu thật sự thì nay họ cho rằng cần ít người hơn để làm cùng một khối lượng công việc.

Theo Wall Street Journal, cứ 5 doanh nghiệp trong danh sách S&P 500 có 1 doanh nghiệp hiện có số lượng nhân viên thấp hơn cách đây một thập niên. Đây không phải là sự điều chỉnh theo chu kỳ, cắt giảm chi phí trong đó có tiền lương để vượt qua một giai đoạn khó khăn.

Sự thay đổi này diễn ra khắp các ngành, từ các công ty công nghệ như Microsoft hay Hewlett Packard đến các tập đoàn hàng tiêu dùng như Procter & Gamble. Đâu đâu cũng nghe chủ doanh nghiệp tán dương cách tinh giản bộ máy lao động. Nếu như cách đây vài năm họ cần 50 người để làm một dự án nào đó, nay họ chỉ cần 10 người nên ắt sẽ giảm hẳn tuyển người mới.

Theo CBSNews, danh mục việc cần người dành cho sinh viên mới ra trường giảm 15% trong khi số lượng đơn xin nộp cho các việc làm còn rao tăng đến 30%.

Một lý do quan trọng đằng sau sự thay đổi này là nhiều công cụ AI hiện đang làm được nhiều phần việc trước đây của con người làm. CEO ứng dụng hẹn hò Grindr nói với phóng viên tờ Wall Street Journal rằng ông không muốn tuyển thêm kỹ sư phần mềm mới ra trường dù lương thấp; ông muốn tuyển người đã có kinh nghiệm, biết sử dụng AI hỗ trợ công việc để làm bằng hai, ba người ngày trước. CEO của Ford khẳng định AI sẽ thay thế một nửa nhân sự cổ trắng tại Mỹ. Đại diện JPMorgan Chase nói với các nhà đầu tư trong những năm tới nhân lực của tập đoàn này sẽ giảm 10% do AI.

Khi những tập đoàn lớn như Amazon nói rằng họ sẽ tích hợp AI vào lực lượng lao động, giúp doanh nghiệp họ tinh gọn hơn, đây sẽ là dấu hiệu các doanh nghiệp khác sẽ nghe ngóng để làm theo. Trước đây có một thỏa thuận bất thành văn giữa doanh nghiệp và lực lượng lao động trẻ - sinh viên mới ra trường sẵn sàng làm quá giờ, nhận lương thấp nhưng đổi lại doanh nghiệp sẽ đào tạo họ, cung cấp kinh nghiệm cho họ để sau này tiến xa hơn. Nay AI đã xé toạc hợp đồng này.

Trước đây cách tổ chức nhân lực công ty như một kim tự tháp, dưới đáy có nhiều nhân viên, lớp trên ít dần, ít dần. Nay các CEO đang bàn về một hình thái khác, nhân lực dạng viên kim cương, dưới đáy ít người, ở giữa sẽ nhiều người đã có nhiều kinh nghiệm, có AI làm vũ khí tăng năng suất, làm hết mọi việc và trên đỉnh là một vài nhân sự lãnh đạo chủ chốt. Cách thức tổ chức công ty theo dạng này sẽ có tác động to lớn lên thị trường lao động. Trước mắt sinh viên mới ra trường sẽ cạnh tranh khốc liệt để chiếm những chỗ làm ít ỏi dưới đáy viên kim cương.

Giáo dục phải thay đổi

Điều đáng nói, sinh viên theo học các ngành STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học) hay công nghệ thông tin vẫn khó kiếm việc làm, chẳng hơn gì sinh viên các ngành xã hội. Michael Macaluso, 22 tuổi, vừa tốt nghiệp ngành kỹ sư cơ khí từ Đại học Connecticut, đã nộp 200 hồ sơ xin việc nhưng chưa tìm ra việc đúng ngành đào tạo. Tạm thời anh phải vào một câu lạc bộ làm trợ lý hồ bơi.

Tình hình thất nghiệp trong giới trẻ cũng căng thẳng không kém ở các nước khác. Ở Anh, tờ Guardian cho biết hơn một nửa sinh viên vừa tốt nghiệp phải nhận công việc mang tính tạm thời, loại công việc không đòi hỏi bằng đại học trong các ngành ăn uống, khách sạn, bán lẻ, dịch vụ khách hàng và chấp nhận đồng lương tối thiểu. 

Tờ báo này trích lời các thanh niên bày tỏ sự bức xúc khi quá trình tìm việc gây ra một sự căng thẳng không dứt; một số khác nói giả như họ đi theo con đường học nghề, có thể họ đã có việc làm sớm.

AI đang có tác động lớn vào thị trường lao động: các loại công việc ít đòi hỏi kỹ năng, kinh nghiệm hay mang tính lặp đi lặp lại đang bị AI chiếm lĩnh. Ngược lại, nhu cầu tuyển người có kiến thức sâu, có tay nghề cao lại tăng mạnh. 

Liya Palagashvili, một chuyên gia lao động tại Đại học George Mason, nói với CBSNews: "Chúng ta đang chứng kiến sự hình thành một thị trường có hai mảng, trong đó ChatGPT có tác dụng tích cực lên những công việc đòi hỏi kỹ năng cao và ảnh hưởng tiêu cực lên các nghề có rào cản gia nhập thấp".

Dario Amodei, CEO của Anthropic, báo động AI sẽ xóa mất một nửa số lượng công việc văn phòng dành cho người mới tham gia thị trường lao động, nâng tỉ lệ thất nghiệp của giới trẻ từ 10% lên 20% trong vòng từ 1 đến 5 năm tới.

Rất có thể AI sẽ thúc đẩy nhiều thanh niên chọn con đường rèn luyện các kỹ năng cần tay nghề cao nhưng không cần trải qua 4 hay 5 năm đại học đắt đỏ. Các CEO hàng đầu như Jamie Dimon, Ted Decker và John Furner từng kêu gọi giới trẻ ưu tiên các kỹ năng cần thiết mà công việc đòi hỏi thay vì tiến thân bằng con đường đại học. 

Dimon là CEO của JPMorgan Chase cho biết doanh nghiệp không tìm thấy các kỹ năng họ cần ở những người vừa tốt nghiệp. Vì thế ông nghĩ giáo dục đại học cần thay đổi để việc xếp hạng các trường tốt dựa vào số sinh viên ra trường có việc làm ngay chứ không dựa vào số lượng tốt nghiệp. 

Một CEO khác lập luận một người học nghề hàn có thể được tuyển ngay làm thợ hàn trong khi một người học tài chính 4 năm chưa chắc đã được nhận vào làm nhân viên ngân hàng vì loại nhân viên này đang giảm mạnh.

Decker và Furner (CEO của Home Depot và Walmart) viết trên tờ Wall Street Journal: "Trong nhiều thập niên, người ta bảo với thanh niên rằng để đạt được giấc mơ Mỹ cần có bằng đại học. Thế nhưng trong khi bằng đại học là đáng giá trên con đường tiến thân, nó không phải là con đường duy nhất". 

Họ cho rằng người tìm việc ngày nay khác với thế hệ bố mẹ vì cần những kỹ năng khác. Không ai nói đến giá trị của nền giáo dục đại học với chính bản thân sinh viên, hoặc cũng có thể chính giá trị này cũng đang thay đổi vì AI?