Pháp quyền và dữ liệu cá nhân: Để chính chủ tròn vai

Thời dân doanh, các đạo luật ở ta bứt dần khỏi ngữ pháp chật chội của tư duy quản lý tập trung. Ngôn ngữ của tự do ý chí và hợp đồng hiển hiện dần, pha loãng tư duy hành chính trong các đạo luật điều chỉnh thị trường. Có thể thấy điều này trong dự thảo Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân (BVDLCN) trên nghị trường kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV.

Chỉ với non bảy chục điều, luật sẽ định hình toàn bộ quy trình có được, chiếm hữu, dụng ích dữ liệu cá nhân trong mọi lĩnh vực kinh tế - xã hội: ai được thu thập, lưu trữ, xử lý, chia sẻ thông tin gì, của ai, vì mục đích gì, và theo cách nào.

Dự thảo Luật BVDLCN được xây dựng dựa trên sự giao thoa giữa "phương pháp điều chỉnh" của luật công và luật tư. Mang dáng dấp của luật tư, nhiều điều khoản trong Luật BVDLCN ghi nhận quyền của cá nhân, hướng dẫn nội dung và quy trình để các bên thương thảo về điều kiện hưởng dụng dữ liệu cá nhân. 

Song, những điều khoản còn lại phản ánh mạnh mẽ ngôn ngữ của luật công - trao cho một số ít cơ quan quản lý nhà nước quyền tiếp nhận báo cáo, kiểm tra, giám sát, xử lý vi phạm, chứng nhận chuyên môn và xây dựng văn bản pháp quy nhằm quản lý chặt chẽ hoạt động xử lý dữ liệu cá nhân trong thị trường.

Co và kéo

Bên cạnh những ưu điểm về hiệu quả thực thi, về lâu dài, ở nước ta cách tiếp cận thiên về quản lý bằng công lực có thể bộc lộ một số hạn chế.

Trước hết, cơ chế kiểm tra, giám sát, nhận báo cáo thường xuyên của cơ quan nhà nước có ưu điểm là tập cho bên dùng dữ liệu thói quen chủ động, tự giác tuân thủ quy trình, buộc họ phải thương lượng, minh bạch hóa điều kiện xử lý dữ liệu cá nhân với người dùng cá nhân.

Nhưng cơ chế này có thể hình thành tâm lý "đối phó", bên dùng dữ liệu tuân thủ các quy định bảo vệ dữ liệu cá nhân "cho có" mà không thật sự quan tâm đến quyền lợi của cá nhân. Khi bên sử dụng dữ liệu chỉ biết "nhìn mặt" cơ quan quản lý để thực hiện các nghĩa vụ, họ sẽ lơ là trách nhiệm giải trình trực tiếp với người dùng. Điều này khiến cơ chế bảo vệ dữ liệu cá nhân, vốn có ý nghĩa bảo vệ quyền riêng tư của "cá nhân", trở nên hình thức và rập khuôn.

Thứ hai, các quy định thiên về trách nhiệm tuân thủ của bên sử dụng dữ liệu cá nhân trước cơ quan quản lý được thiết kế nhằm trả lại địa vị pháp lý cân bằng giữa người dùng cá nhân - bên yếu thế, với bên sử dụng dữ liệu - chuyên hưởng lợi từ dữ liệu đời tư. Về lý thuyết, đây là chính sách có lợi cho người dùng. 

Tuy nhiên, nếu không có những cơ chế để người dùng cá nhân chủ động đàm phán, thỏa thuận với bên dùng dữ liệu, hoặc thiếu những cơ chế tài phán để người dùng khiếu kiện bên dùng dữ liệu, thì việc gò bên dùng dữ liệu vào những nghĩa vụ này chỉ gián tiếp mang lại cho người dùng các quyền danh nghĩa; thiếu ý nghĩa thực chất, cá nhân có quyền nhưng sẽ khó hành.

Thứ ba, tuy là người bảo vệ, nhưng chính các cơ quan công lực cũng là bên nắm giữ lượng dữ liệu cá nhân lớn nhất. Trong nhiều trường hợp, nếu không kiểm soát tốt quyền lực công, chính những chủ thể được trao thẩm quyền bảo vệ có thể sơ suất trong việc xử lý dữ liệu cá nhân. 

Xuất phát từ lý do này, các nước trên thế giới thường đặt ra các thiết chế mang tính kiểm soát quyền lực, để khi cần, cá nhân có thể phát huy đầy đủ nhất quyền riêng tư của mình, có thể tự tin đưa ra yêu sách đối với việc xử lý dữ liệu cá nhân của khối dân doanh lẫn cơ quan công quyền.

Tận dụng vốn cũ

Tuy Luật BVDLCN chứa đựng nhiều khái niệm và kỹ thuật pháp lý hiện đại, nguyên lý đằng sau của nó - quyền riêng tư cá nhân - là một thực hành văn hóa dày dặn trải dài lịch sử Việt Nam, từ kiểu chính danh đạo đức thời Nho học tới khi quyền riêng tư được ghi vào vào luật pháp thành văn. 

Hiến pháp 1946 của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ghi nhận quyền không bị xâm phạm nơi ở và thư tín của công dân. Năm 1957, sau cải cách ruộng đất, hai văn bản pháp lý liên tiếp ban hành, quy định rõ quyền tự do thân thể và quyền bất khả xâm phạm đối với nhà ở, đồ vật, thư tín của người dân. Hiến pháp 1959 và 1980 tiếp tục giới hạn khả năng can thiệp của công lực vào thư tín, chỗ ở của công dân. 

Từ sau Đổi mới đến nay, các bản hiến pháp và Bộ luật Dân sự vẫn kiên trì khẳng định quyền của cá nhân được sống một đời sống riêng, được giữ bí mật về đời tư và gia đình, và được bảo vệ để không bị ai can thiệp.

Luật đã nhiều, nhưng thực tiễn cho thấy người dân hiếm khi nại đến các thể chế chính thức - công quyền - để yêu sách "quyền" đối với đời tư của mình. Nếu có, người ta cũng chọn cách tự đòi công lý - từ làm cho ra lẽ với người làm sai, có khi nhanh hơn đến công đường. Trong mấy thập kỷ qua, hầu như không có ai khởi kiện yêu cầu tòa án bảo vệ quyền bí mật đời tư.

Có ý kiến cho rằng nếu không xâm phạm đến danh dự, nhân phẩm hay túi tiền thì ngay cả khi thông tin đã lộ, lọt, người dân cũng không cảm thấy có cái gì mất mát. Nhưng thời đại đổi thay, ngày nay công nghệ hiện diện khắp mọi nơi trong đời sống đã khiến dân chúng dần ý thức được tầm quan trọng của việc bảo vệ thông tin đời tư.

Cái không khác mấy xưa nay là chuyện tự đòi công lý. Thời đại số, trên mạng đầy những vụ "bóc phốt", ngày nào mở lên cũng thấy một "drama", chỉ một tài khoản cá nhân có thể làm khuynh đảo cả cõi mạng. Nhiều khi không chờ lực lượng chức năng ra tay, dư luận sôi sục đã đủ khiến doanh nghiệp đứng ra nhận trách nhiệm để còn giữ uy tín kinh doanh.

Các thể chế phi công quyền này có khi còn mạnh mẽ hơn, buộc công lực phản ứng nhanh và hiệu quả hơn. Nếu nhìn một cách tích cực, nương nhờ vốn văn hóa có sẵn, dân làm gốc, công quyền có thể tin tưởng vào sức mạnh thương thuyết, biện luận của từng người dân khi đứng trước những "kẻ khổng lồ dữ liệu" lăm le phạm vào đời tư.

Nhiều kịch bản, nhưng chỉ một công thức

Trên thế giới không thiếu những mô hình chính sách sử dụng logic của luật công để quản lý khối dân doanh, nhằm mục đích bảo vệ đời tư của người dân. Tuy nhiên, trong bất cứ kiểu quản lý nào, thông qua thể chế hợp đồng và các nguyên lý của luật tư, cá nhân và bên sử dụng dữ liệu vẫn có không gian để thỏa thuận về các điều kiện xử lý dữ liệu đời tư. 

Pháp quy đã định ra yêu cầu cơ bản, các bên có thể dựa vào đó để tự do hành xử. Công quyền thường chỉ can thiệp khi nào có khiếu kiện hay yêu cầu của cá nhân, hiệp hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, hoặc theo yêu cầu của cơ quan tư pháp.

Không phải doanh nghiệp, càng không phải nhà nước, người hưởng lợi từ chính sách thúc đẩy bảo vệ dữ liệu cá nhân phải là "cá nhân". Về bản chất, bảo vệ dữ liệu cá nhân là bảo vệ quyền của cá nhân được giữ kín thông tin đời tư của mình. Suy cho cùng, quyền này phải do chính cá nhân thực hiện, bằng cách thỏa thuận với những chủ thể đối ứng - doanh nghiệp, cơ quan, tổ chức, cá nhân khác mà có thu thập, lưu trữ, sử dụng thông tin của mình.

Vì vậy, việc ban hành luật chỉ mới là bước khởi đầu cho một chính sách lâu dài. Trong quá trình thực thi chính sách này, nhà quản lý có thể liệu tình hình và hiệu quả thực thi để điều chỉnh cách tiếp cận cho phù hợp.

Ở nhiều nước, sau một thời gian thực thi, các nhà thiết kế chính sách nhận thấy sẽ hiệu quả hơn khi việc bảo vệ dữ liệu cá nhân không chỉ dựa vào luật mà còn dựa vào các thiết chế hỗ trợ: tòa án, cơ quan giám sát độc lập, các tổ chức bảo vệ người tiêu dùng, hiệp hội đa thành phần. 

Khi đời tư bị lấn át, người dân có thể lựa chọn khiếu kiện đến những tổ chức, cơ quan khác nhau. Các thiết chế chính thức và phi chính thức cùng hòa quyện, tạo nên những lựa chọn khác nhau để người dân thực hiện quyền của mình trên dữ liệu cá nhân.

Kết luận

Khi người dân chưa quen thực hiện "quyền riêng tư" bằng con đường chính thức, cơ quan thực thi pháp luật cần tạo ra các khoảng không gian để người dân có thể hiểu, chọn và thương lượng với các bên khác nhau về việc sử dụng thông tin của mình.

Vì thế, thực thi Luật BVDLCN trong tương lai, cần tránh tối đa can thiệp vào tự do ý chí, tự do thỏa thuận, càng không nên giới hạn hay định đoạt thay việc thực hiện quyền của các chủ thể dân sự. Khi chủ thể cần, đã có các thiết chế tư pháp, các thiết chế trung gian như hiệp hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, và quá trình tổ chức thực thi pháp luật nghiêm minh để cậy nhờ. Nhà nước tinh gọn, đúng việc, chỉ cần đóng vai phụ.

Tự tin trao quyền, có thể khuyến khích người dân chủ động viện đến các thiết chế bênh vực ngoài khối công đủ gây sức ép lên bên dùng dữ liệu, buộc họ tái thương lượng về điều kiện sử dụng dữ liệu cá nhân, phát huy quyền làm chủ thực sự đối với dữ liệu cá nhân của mình.

Hài hòa công lực với công thức điều chỉnh của luật tư để bảo vệ quyền đối với đời tư là chìa khóa then chốt trong cuộc hoàn thiện thể chế.