Cú sốc Trung Quốc 2.0

Thặng dư thương mại của Trung Quốc đang đạt mức cao kỷ lục. Theo The New York Times, vào giữa tháng 6, thặng dư thương mại - chênh lệch giữa xuất khẩu và nhập khẩu - của Trung Quốc đến hết tháng 5 đã tăng vọt lên gần 500 tỉ USD, hơn tới 40% so với mức cùng kỳ năm 2024. 

Thống kê này cho thấy bất chấp các biện pháp bảo hộ từ Mỹ, Trung Quốc vẫn là thế lực thống trị trong sản xuất và xuất khẩu toàn cầu.

Chuyển hướng dòng xuất khẩu

Dưới sức ép địa chính trị và mức thuế quan cao từ chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump, lượng hàng hóa xuất khẩu của Trung Quốc vẫn tăng mạnh - điều chứng tỏ sự hội nhập của "công xưởng thế giới" vào chuỗi cung ứng toàn cầu sâu rộng tới mức nào. 

Thực tế đó cũng phản ánh phản ứng nhanh nhạy của Bắc Kinh trước những cú sốc bên ngoài. Thay vì thu hẹp sản xuất, Trung Quốc đã thích nghi bằng cách tìm đến các thị trường mới.

Bằng cách chuyển hướng dòng hàng hóa xuất khẩu sang Đông Nam Á, Mỹ Latin và châu Âu, Trung Quốc giảm bớt tác động tiêu cực do nhu cầu giảm mạnh từ Mỹ. Sự chuyển hướng này đang ảnh hưởng đến toàn thế giới. 

Các ngành công nghiệp ở Đức, Indonesia, Brazil và Thái Lan hiện đang phải vật lộn với sự cạnh tranh quyết liệt từ hàng hóa giá rẻ của Trung Quốc, dẫn đến áp lực giá cả và sự thay đổi trong các chiến lược sản xuất tại địa phương.

Không phải đến giờ này phương Tây mới lên tiếng về sự thống trị trong sản xuất và hoạt động thương mại của Trung Quốc. Wall Street Journal 10-4 viết: "Cú sốc Trung Quốc 2.0 đã đến, hàng hóa giá rẻ tràn lan (của Trung Quốc) sẽ dẫn đến sự phản công của toàn cầu". 

Tờ báo chuyên về kinh doanh và kinh tế này cho rằng "Cú sốc Trung Quốc 2.0" đã gây gián đoạn thị trường toàn cầu và gây tổn hại cho các ngành công nghiệp ở nhiều quốc gia.

Các thuật ngữ "Cú sốc Trung Quốc 1.0" và "Cú sốc Trung Quốc 2.0" đề cập đến hai giai đoạn tác động kinh tế do sự hội nhập của Trung Quốc vào nền kinh tế toàn cầu, đặc biệt là ảnh hưởng của nước này lên các nền kinh tế khác.

Cú sốc Trung Quốc 1.0 xảy ra sau khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) năm 2001. Tổng thống Mỹ Bill Clinton khi đó rất nhiệt tình ủng hộ sự kiện này. Ông tin rằng tư cách thành viên WTO của Trung Quốc sẽ mang lại lợi ích cho Mỹ về mặt kinh tế, đồng thời thúc đẩy dân chủ hóa ở Trung Quốc. 

Xuất khẩu của Trung Quốc quả thật đã tăng vọt sau khi họ gia nhập WTO. Hàng giá rẻ từ Trung Quốc tràn ngập siêu thị Mỹ, mang lại lợi ích lớn lao cho người tiêu dùng Mỹ, nhưng như giới kinh tế gia vẫn nói: "Không có bữa trưa nào miễn phí".

Từ 1.0 đến 2.0

Năm 2013, các nhà kinh tế David H. Autor, David Dorn và Gordon H. Hanson giảng dạy tại các trường đại học nổi tiếng như MIT, Zurich và Harvard đã xuất bản bài báo "Hội chứng Trung Quốc" nghiên cứu tác động của hàng nhập khẩu Trung Quốc với thị trường việc làm tại các địa phương ở Mỹ. 

Họ kết luận sự gia tăng nhập khẩu từ Trung Quốc gây ra khoảng 55% tổng lượng việc làm suy giảm trong ngành sản xuất của Mỹ giai đoạn 1990-2007 (tương đương 982.000 việc làm), làm thất nghiệp gia tăng, mức lương thấp hơn cho cả công nhân sản xuất và không sản xuất, đặc biệt là những người không có bằng đại học.

Năm 2016, ba nhà kinh tế đó tiếp tục xuất bản nghiên cứu mới có tên "Cú sốc Trung Quốc". Họ thấy rằng khoảng 2 triệu việc làm đã bị mất trong các ngành công nghiệp quy mô quốc gia tại Mỹ giai đoạn 1997-2011, trực tiếp hoặc gián tiếp do hàng nhập khẩu từ Trung Quốc tăng.

Theo Michelle Kurilla trong một bài trên trang Council on Foreign Relations tháng 4-2024, đến những năm 2010, hầu hết các nhà kinh tế đều nghĩ cái gọi là cú sốc Trung Quốc đã là chuyện quá khứ. Chi phí lao động của Trung Quốc đã tăng, đồng nhân dân tệ tăng giá, chính sách ở Mỹ và những nơi khác đã được điều chỉnh.

Nhưng họ đã lạc quan quá sớm. Một cú sốc Trung Quốc mới đang diễn ra. Tháng 4 vừa rồi, tờ Financial Times (Anh) lên tiếng cảnh báo thặng dư thương mại của Trung Quốc đã tăng lên gần 1.000 tỉ USD vào năm ngoái. Cỗ máy xuất khẩu khổng lồ của họ là lý do chính khiến ông Trump phát động cuộc chiến thương mại toàn cầu mới, và không chỉ nước Mỹ lo ngại.

Làn sóng xuất khẩu tăng vọt từ Trung Quốc có phần nguyên nhân quan trọng là chính sách trợ cấp của chính phủ, trong khi nền kinh tế quốc nội của họ đang tăng trưởng chậm lại và sức tiêu dùng yếu. 

Để làm dịu đi cú sốc khủng hoảng bất động sản làm giảm tài sản của hàng triệu hộ gia đình các năm qua, giới hoạch định chính sách Trung Quốc đã chuyển các khoản vay giá rẻ vốn dành cho chủ đầu tư địa ốc sang cho hãng sản xuất và xuất khẩu. Thặng dư sản xuất của Trung Quốc do đó lớn hơn nhiều so với nhu cầu trong nước.

Thách thức mô hình tăng trưởng truyền thống

Theo tờ The Week tháng 4-2025, dù có một số dấu hiệu cho thấy chi tiêu tiêu dùng của Trung Quốc có thể tăng trong năm nay, nhu cầu trong nước vẫn chưa đủ mạnh để đáp ứng lượng hàng hóa khổng lồ dư thừa. 

Bắc Kinh đã công bố các kế hoạch kích thích, với các khoản vay tiêu dùng và hỗ trợ đổi xe, thiết bị gia dụng..., nhưng hiệu quả sẽ không phải là tức thời. Tiêu dùng chỉ chiếm 53% GDP của Trung Quốc, thấp hơn nhiều so với mức trung bình toàn cầu là 72%.

Trong khi chiếm 18% GDP thế giới và sản xuất ra lượng hàng hóa giá trị tương đương 30% toàn cầu, Trung Quốc chỉ chiếm 15% lượng tiêu dùng của thế giới. Tất yếu, thặng dư hàng hóa phải được chuyển ra nước ngoài. 

Diễn biến này được mô tả là Cú sốc Trung Quốc 2.0. Thặng dư thương mại của Trung Quốc năm 2024 đã tăng gấp đôi so với năm 2019. Các ngân hàng do nhà nước kiểm soát đã giải ngân 1.900 tỉ USD cho các công ty sản xuất chế tạo trong bốn năm qua. 

Theo một số ước tính, Trung Quốc đã chi nhiều hơn cho trợ cấp công nghiệp so với cho quốc phòng vào năm 2019. Trung Quốc hiện sản xuất gần 1/3 tổng lượng hàng hóa tiêu dùng của thế giới, nhiều hơn Mỹ, Nhật Bản, Đức và Hàn Quốc cộng lại.

Không chỉ Mỹ, nhiều nước đang phải tìm cách đối phó với làn sóng hàng hóa đó. Trả lời NYT, Leah Fahy, kinh tế gia về Trung Quốc tại Capital Economics, nhận xét: "Trung Quốc có rất nhiều thứ cần xuất khẩu, và bất kể Mỹ có áp thuế hay không thì việc ngăn chặn sự thay đổi dòng chảy là điều gần như không thể".

Tổng thống Trump hy vọng chính sách thuế quan sẽ mang ngành sản xuất trở lại Mỹ, nhưng sức mạnh thương mại của Bắc Kinh có nền tảng là những lợi thế cạnh tranh sâu sắc được xây dựng trong nhiều thập kỷ và không dễ bị phá vỡ.

Trong giai đoạn 2018-2023, xuất khẩu hàng hóa của Trung Quốc đã tăng 40%, so với mức tăng 15% giai đoạn 2013-2018. Trung Quốc đang xuất khẩu gần một nửa sản lượng sản xuất trong nước. 

Riêng thặng dư thương mại của họ hiện chiếm khoảng 2% GDP toàn cầu, đây là mức tương đương với siêu cường độc tôn Mỹ ở thời ngay sau Thế chiến II. 

"Quy mô thống trị tuyệt đối của Trung Quốc là chưa từng có; không quốc gia nào khác trong những thập kỷ gần đây đạt được mức độ này trên nhiều loại sản phẩm như vậy" - Vincent Vicard, giám đốc phân tích thương mại quốc tế tại tổ chức tư vấn kinh tế CEPII, nói với Financial Times hồi tháng 4.

Các hãng sản xuất Trung Quốc thống trị cả sản phẩm công nghệ cao như xe điện, tấm pin mặt trời và tuốc bin gió, lẫn các mặt hàng thâm dụng lao động như dệt may, linh kiện điện tử. Trung Quốc đã sản xuất thêm 45% xe điện trong năm nay, ngay cả khi các công ty trong nước đang cạnh tranh khốc liệt về giá cả do nhu cầu tiêu dùng suy giảm. 

Theo Hiệp hội Các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc, xuất khẩu xe điện đã tăng vọt 64,6% trong năm nay. Tại Đức, siêu cường ô tô của thế giới, các hãng xe đang cảm thấy điều đó rõ ràng nhất khi giá trị các lô hàng Trung Quốc vào tháng 5 tăng 20% so với cùng kỳ năm trước. Ngay cả đối tác thân cận của Trung Quốc là Nga cũng đã phải áp thuế nhập khẩu lên ô tô từ đồng minh của họ, vốn đã chiếm tới 2/3 thị trường Nga.

Nhưng không chỉ có hàng công nghệ cao, các nhà sản xuất Trung Quốc đồng thời đã tăng gấp đôi sản lượng các mặt hàng giá trị thấp mà họ vốn đã làm rất tốt suốt hơn 20 năm qua. 

"Trung Quốc không phát triển theo lý thuyết kinh tế cổ điển, và giờ đây chúng ta phải đối mặt với một mô hình mới" - Priyanka Kishore, kinh tế gia ở Singapore, nói với NYT, ý chỉ mô hình truyền thống của các nền kinh tế dịch chuyển lên các nấc mới trong chuỗi giá trị. "Đây là một thách thức vì nó gia tăng áp lực lên phần còn lại của thế giới".■