Mạnh mẫu dời nhà, thật là khoa học

Theo nghiên cứu đăng trên tập san bình duyệt Health & Place tháng 5-2025, dữ liệu thu thập từ 60.000 người ở New Zealand trong suốt 8 năm cho thấy: tần suất chuyển nhà và nơi ở có mối liên hệ khăng khít với sức khỏe tinh thần. 

Tương quan này có vẻ hiển nhiên - chính bà mẹ Mạnh Tử khi xưa còn thấy rõ. Còn bàn cãi gì nữa chuyện sống ở khu yên tĩnh, nhiều cây xanh, hàng xóm dễ thương, gần công viên thì cảm xúc chắc hẳn phải khác với nơi toàn xe tải, bụi mù, đường quốc lộ và hàng xóm khó ưa.

Nhưng nhóm nghiên cứu - gồm các nhà khoa học thuộc Đại học Canterbury, Đại học Waikato và Đại học Auckland (New Zealand) - tò mò một chuyện sâu xa hơn: rốt cuộc sức khỏe tinh thần quyết định nơi sống hay nơi sống quyết định sức khỏe tinh thần?

Phần lớn các nghiên cứu trước đây chỉ chụp nhanh một thời điểm khảo sát, kiểu "hôm nay bạn khỏe không", nên khó biết nguyên nhân là gì, hậu quả đến đâu. Nhóm tác giả lần này chọn cách tiếp cận khác, theo dõi cùng một nhóm người trong suốt nhiều năm, xem họ chuyển nhà mấy lần, nơi ở thay đổi ra sao về nghèo đói, thất nghiệp, đông đúc… rồi liên tục đối chiếu tinh thần của của họ lên xuống thế nào. Một số yếu tố như tuổi tác, cân nặng, tần suất vận động cũng được tính toán.

Với dữ liệu phức tạp và đan chéo như vậy, nhóm dùng các công cụ trí tuệ nhân tạo tiêu biểu, trong đó có thuật toán Random Forest (rừng ngẫu nhiên) để xem yếu tố nào nổi lên thường xuyên nhất và ảnh hưởng mạnh cỡ nào. Nhóm còn triển khai mô phỏng Monte Carlo, hiểu nôm na là "quả cầu tiên tri công nghệ cao", để dự đoán nếu điều kiện khu dân cư được cải thiện thì sức khỏe tinh thần của cư dân sẽ biến chuyển ra sao.

Nhóm nghiên cứu phát hiện một vòng phản hồi tiêu cực khá đáng lo ngại: người có dấu hiệu trầm cảm hay lo âu thường có xu hướng chuyển nhà nhiều hơn. Oái oăm, họ lại thường chuyển đến khu vực kém chất lượng hơn, nghèo hơn, dịch vụ ít hơn, từ đó stress dễ tăng hơn. Một dạng domino cảm xúc: buồn → dọn nhà → nghèo hơn → buồn hơn nữa.

Ngược lại, những người ít chuyển nhà, đặc biệt là sống trong khu ít nghèo đói, thường có sức khỏe tinh thần vững vàng hơn theo thời gian. Nói cách khác, ổn định nơi ở cũng đồng nghĩa với ổn định tinh thần. Mà khi tinh thần ổn định, họ sẽ càng ít có lý do chuyển nhà.

Theo phó giáo sư Matthew Hobbs từ Đại học Sheffield Hallam (Anh), tác giả nghiên cứu, một quan điểm nhấn mạnh xuyên suốt trước và sau nghiên cứu là nơi ở ảnh hưởng rất nhiều đến tâm lý con người. 

Nhóm không thích quan điểm cổ điển rằng sức khỏe tinh thần chỉ là chuyện nội tại của mỗi người. Thay vào đó, nơi ta sống cũng góp phần định hình cảm xúc, nhận thức và khả năng hồi phục, không chỉ là cái ghế sofa ta ngồi, mà là cả khu phố ta bước ra mỗi sáng. Và tâm trạng cũng ảnh hưởng ngược lại đến nơi ta sống. 

Sức khỏe tinh thần và môi trường hóa ra có quan hệ biện chứng, và ràng buộc nhau như đôi bạn cùng tiến hoặc cùng lùi.

Tại Mỹ, tiến sĩ Melissa Villodas, một nhà nghiên cứu công tác xã hội ở Đại học George Mason, cũng đồng tình về việc nơi ta ở không phải chỉ là nơi ta ngủ, mà là nơi nuôi dưỡng tinh thần. Tuy nhiên bà đặt yếu tố xã hội lên hàng đầu. 

Trong các công trình nghiên cứu, Villodas tìm hiểu tình trạng trầm cảm ở thanh thiếu niên da màu sống trong các khu nhà ở công cộng và cách các em cảm nhận được sự kết nối với khu dân cư xung quanh.

Bà phát hiện rằng cảm giác gắn kết với cộng đồng, tức là các em có quen hàng xóm, có người trò chuyện, có tham gia hoạt động với trường lớp hay nhóm dân cư, chính là lá chắn tinh thần cực mạnh. 

Các em có thể sống ở khu đầy rác, nhưng nếu vẫn thấy mình thuộc về nơi đó, được chào hỏi buổi sáng và rủ nhau coi chung trận bóng đá cuối tuần thì tinh thần bạn có khi vẫn ổn. Ngược lại, ở khu sang nhưng sống kiểu "đóng cửa cài then", có khi lại thấy mình lạc lõng trong chính căn hộ của mình.

Theo Villodas, đừng nghĩ các dự án chỉnh trang khu phố sẽ mang lại điều tốt đẹp cho khu dân cư. Đôi khi việc "nâng cấp môi trường sống" chỉ nằm ở phương diện xây mới nhà cửa, đường xa sẽ dễ đẩy những cư dân gốc gác bị đưa về các khu tái định cư lạ hoắc hoặc không đủ tiền ở những khu dân cư mới này. Nâng chất lượng khu dân cư thì tốt, nhưng nâng mà đứt luôn dây kết nối cộng đồng thì tinh thần cũng dễ đứt theo.

Tóm lại, nếu bạn đang cảm thấy chán nản trong căn hộ 50m² nhìn ra bức tường nhà bên cạnh, đừng vội trách bản thân yếu đuối. Có thể bạn đang bị ảnh hưởng bởi vòng xoáy môi trường - tâm lý - môi trường. Và ngược lại, nếu bạn đang sống trong một khu "toàn người vui vẻ", rất có thể chính sự tích cực bên trong bạn đã dẫn bạn đến đó.