Biến đổi khí hậu: thêm nước vào lũ

Trên toàn nước Mỹ, các trận mưa cực lớn được dự báo sẽ còn trút những lượng nước khổng lồ hơn nữa khi Trái đất nóng dần. Và nhiều nơi khác cũng thế.

Mưa to, lũ dữ

"Lũ lụt đang trở nên ngày càng nguy hiểm trên khắp nước Mỹ" - Đài NPR cảnh báo hôm 15-7, mười ngày sau trận lũ quét thảm khốc cướp đi sinh mạng của gần 140 người ở bang Texas. 

Trong tháng 7 vừa qua, hệ thống tàu điện ngầm ở New York, đường sá ở New Jersey, rồi các khu dân cư ở North Carolina đều bị ngập úng vì lũ do những trận mưa cực lớn gây ra. Theo các chuyên gia, biến đổi khí hậu đang làm mọi thứ trầm trọng hơn.

Jeffrey Schlegelmilch, phó giáo sư chuyên ngành khí hậu tại Đại học Columbia, cho biết biến đổi khí hậu đã làm tăng khả năng các cơn bão giữ nhiều nước hơn và mưa xảy ra với cường độ cao hơn. Giáo sư Jason Smerdon, đồng nghiệp của Schlegelmilch tại Trường Khí hậu Columbia, bổ sung: lượng mưa đang trở nên dữ dội hơn, "đặc biệt là khi dồn xuống trong thời gian rất ngắn".

Theo Smerdon, một phần nguyên nhân là không khí ấm hơn có thể chứa nhiều hơi ẩm hơn. Thay vì chỉ phải "xử lý" hơn 50mm mưa rơi từ từ trong nhiều giờ, hệ thống hạ tầng giờ có thể đối mặt với cùng lượng mưa đó chỉ trong một giờ - dễ dẫn đến tình trạng ngập hệ thống tàu điện ngầm, thoát nước quá tải hoặc sông tràn bờ. 

Điều này đã diễn ra ở New York hôm 14-7, với trận mưa kỷ lục 63mm làm nhiều ga tàu điện ngầm bị ngập, thậm chí nước tràn vào cả bên trong tàu, chưa kể các tuyến đường bị chìm trong biển nước. (Theo Cơ quan Khảo sát địa chất Hoa Kỳ, mưa từ 2 đến dưới 10 mm/giờ được xếp loại mưa vừa; từ 10 đến dưới 50mm là mưa to).

"Điều này cho thấy hai vấn đề: một là mức độ nguy hiểm đang gia tăng, một phần do biến đổi khí hậu; hai là tính dễ tổn thương bởi vì chúng ta xây dựng quá nhiều thứ ở những nơi vốn đã dễ bị rủi ro" - Schlegelmilch nói với tạp chí TIME. Ông nói thêm rằng hệ thống hạ tầng "cũ kỹ" ở New York chỉ được nâng cấp từng phần, khiến việc thích ứng với thời tiết cực đoan ngày càng khó khăn.

Trong khi đó, trận lũ thảm khốc ở Texas xảy ra sau khi lượng mưa lên tới hơn 300mm đổ ập xuống chỉ trong vài giờ rạng sáng 4-7, theo ước tính từ radar của Cơ quan Khí tượng quốc gia Mỹ. Nước dồn về các vùng trũng, chảy xiết xuống hạ lưu, khiến mực nước dâng cao đột ngột và cuốn trôi mọi thứ trên đường đi.

Khu vực bị lũ tại Texas vốn đã được mệnh danh là "Hẻm lũ quét" (Flash Flood Alley) do đặc điểm địa hình đá vôi không thấm nước và tần suất mưa lớn cao; nhưng lần này, mức độ nghiêm trọng vượt xa bình thường. 

Theo Đánh giá khí hậu quốc gia (NCA) của Mỹ, hiện nay các cơn mưa lớn nhất ở Texas trút lượng nước nhiều hơn khoảng 20% so với cuối thập niên 1950, thời điểm mà Trái đất còn mát hơn đáng kể. 

Và theo báo cáo năm 2024 của các chuyên gia khí hậu Texas, các trận mưa cực đoan ở bang này sẽ còn xuất hiện thường xuyên hơn trong thập kỷ tới khi khí hậu tiếp tục ấm lên.

Lũ do mưa át lũ do sông

Tại Nam Á, biến đổi khí hậu cũng đang khiến lũ lụt, sạt lở đất và mưa lớn dễ xảy ra hơn trong mùa gió mùa. 

Nguyên nhân sâu xa cũng giống với những nơi khác: khi nhiệt độ toàn cầu tăng, mưa trở nên thất thường và dữ dội hơn, tạo điều kiện cho những trận lũ chết người. Theo hãng tin AP ngày 11-7, trong năm 2024, gần 1.300 người tại Ấn Độ thiệt mạng do mưa lớn và lũ lụt.

"Tần suất và cường độ của các trận mưa cực đoan đang gia tăng, thường khiến hệ thống thoát nước ở đô thị bị quá tải và gây ra lũ quét" - Roxy Mathew Koll, nhà khoa học khí hậu tại Viện Khí tượng nhiệt đới Ấn Độ ở Pune, đồng tác giả nhiều báo cáo khí hậu của Liên hợp quốc, cho biết.

Trong khi đó, sau cơn bão Yagi khét tiếng và hàng loạt thảm họa khí hậu xảy ra vào cuối năm 2024, Đông Nam Á không phải là ngoại lệ trong xu hướng thời tiết ngày càng cực đoan do biến đổi khí hậu gây ra. 

Elyssa Kaur Ludher, nghiên cứu viên của Chương trình biến đổi khí hậu tại Đông Nam Á thuộc Viện ISEAS-Yusof Ishak (Singapore), cho biết mưa lớn cuối năm vốn là hiện tượng bình thường ở khu vực này. Tuy nhiên, "mức độ nghiêm trọng của mưa đã tăng lên vì đại dương ấm hơn, mang theo không khí ẩm nhiều hơn vào khu vực - hệ quả rõ ràng của biến đổi khí hậu" - bà nói với báo China Daily. 

Tương tự, Khor Yu Leng, giám đốc công ty tư vấn Segi Enam Advisors (Singapore), nhận định biến đổi khí hậu đang làm thay đổi tính bất thường của lượng mưa toàn cầu cũng như mô hình hình thành và hoạt động của các hệ thống xoáy bão (cyclonic pattern), khiến lũ lụt vì gió mùa gia tăng trong khu vực.

Một nghiên cứu công bố trên chuyên san nghiên cứu thủy văn Journal of Hydrology: Regional Studies tháng 10-2024 cũng nhận định biến đổi khí hậu là nguyên nhân chính dẫn đến mưa nặng hơn, kéo theo tình trạng lũ lụt ngày càng trầm trọng hơn ở Phnom Penh, Campuchia.

Nhìn chung, nhóm nghiên cứu nhận định thay đổi mô hình mưa mang tính địa phương chính là yếu tố then chốt khiến lũ lụt tại Phnom Penh gia tăng - cũng là điển hình cho xu hướng chung ở khu vực Đông Nam Á. 

Trong bối cảnh toàn cầu ấm lên và kiểu mưa "nơi ẩm sẽ càng ẩm hơn" tiếp tục chi phối vùng nhiệt đới, nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phân tích nguyên nhân lũ theo từng địa điểm cụ thể, cùng nhu cầu dữ liệu khí hậu có độ phân giải cao hơn.

Riêng với Phnom Penh, tổng hợp dữ liệu về lũ từ năm 1981 cho thấy các trận lũ đô thị ngày càng gia tăng về phạm vi và tần suất, đồng thời đang chuyển dần sang chủ yếu là lũ do mưa (pluvial flood) thay vì lũ sông (fluvial flood, mực nước sông dâng cao). 

Điều này cho thấy cần một cách tiếp cận mới trong chính sách ứng phó lũ: không chỉ tập trung vào mùa lũ cố định ở nơi có sông ngòi, mà cần sẵn sàng ứng phó với những trận mưa bất chợt nhưng dữ dội khắp thành phố.