Hạ tầng cốt lõi để chuyển sang xe điện thành công

Sau khi Thủ tướng chỉ đạo lộ trình chuyển xe xăng thành xe điện cho Hà Nội bắt đầu từ khu vực trung tâm, TP.HCM cũng công bố lộ trình dự kiến hạn chế xe xăng bắt đầu từ đội ngũ xe ôm công nghệ, giao thức ăn qua ứng dụng.

Hạn chế xe xăng, chuyển sang dùng xe điện để kiểm soát ô nhiễm môi trường là xu hướng hiện đại nhưng lộ trình và cách thức thực hiện còn nhiều ý kiến khác nhau. Đó là chưa kể hạ tầng, điều kiện để sử dụng xe điện cho an toàn, tiện lợi ở hai đô thị lớn này còn rất ít.

Năm hệ thống hạ tầng cho xe điện

Nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ châu Á đã có kế hoạch chuyển đổi sang xe điện (EV) như Trung Quốc, Đài Loan (Trung Quốc), Ấn Độ và Indonesia. Các nơi này đều đã tập trung phát triển các hạ tầng đô thị cốt lõi, đóng vai trò then chốt để tạo niềm tin người dùng, hỗ trợ hãng sản xuất và giảm chi phí sở hữu EV. 

Khi triển khai kế hoạch chuyển đổi xe xăng sang xe điện, các đô thị cũng gặp nhiều vấn đề và câu hỏi (nghi ngại) từ chính quyền và người dân như: có nên mua EV hay không, sạc ở đâu, hệ thống điện không tải nổi khi cao điểm hoặc nhiều trạm sạc tự phát, thiếu đồng bộ khiến mỗi hãng dùng một app, một đầu sạc riêng, kẹt xe đô thị, thiếu chỗ đỗ nên không thể xây trạm sạc trong nội đô… Các quốc gia này đã phát triển 5 hệ thống cơ sở hạ tầng đô thị tối quan trọng để chuyển đổi sang xe điện.

Hệ thống trạm sạc công cộng (public charging) đảm bảo tiếp cận năng lượng, giảm nỗi lo "hết pin" khi đang sử dụng xe. Tính đến tháng 7-2024, Trung Quốc vận hành hơn 3,2 triệu trạm sạc công cộng, gấp hơn ba lần tổng số trạm của châu Âu (900.000) và Mỹ (181.118) cộng lại.

Mật độ trạm sạc của Trung Quốc cũng cao hơn đáng kể, với 1 trạm sạc công cộng cho mỗi 9,4 xe điện (EV), tỉ lệ này ở châu Âu là 1/16,6 và ở Mỹ là 1/20,6, theo Techinasia. Ấn Độ có mật độ trạm sạc khoảng 18 trạm/triệu dân.

Hạ tầng đổi pin (battery swapping) đặc biệt phù hợp cho xe 2 bánh và công nghệ cần sạc nhanh. Ở Đài Loan, tính đến năm 2021, Gogoro đã triển khai khoảng 10.750 GoStations. Mỗi GoStation hỗ trợ nhiều khe pin thông minh. Hiện Đài Loan có tổng số pin lưu trữ hơn 9 vạn khe, phục vụ hơn 265.000 lượt đổi pin hằng ngày. Gogoro hiện là mạng lưới đổi pin lớn nhất dành cho xe máy điện, phủ rộng khắp Đài Loan và được các hãng như Aeon, Yamaha, Hero MotoCorp… tích hợp theo chương trình Powered‑by‑Gogoro Network (PBGN).

Tại Trung Quốc, tính đến cuối năm 2024 đầu năm 2025, NIO vận hành khoảng 3.400 trạm đổi pin. Trong đó, gần 1.000 trạm đặt dọc đường cao tốc giúp người dùng dễ dàng thay pin khi di chuyển liên tỉnh. Mạng lưới đã cung cấp gần 80 triệu lượt đổi pin kể từ khi ra mắt, với trung bình 95.000 lượt mỗi ngày. Trung bình mỗi người dùng NIO sử dụng dịch vụ đổi pin khoảng 6 lần/tháng, tiết kiệm hơn 5 giờ so với sạc truyền thống.

Về hạ tầng điện đô thị (bao gồm lưới điện và trạm biến áp) đáp ứng nhu cầu sạc tăng đột biến, ổn định điện áp, Trung Quốc đã nâng cấp đường truyền công suất cao (UHVDC và lưới điện truyền tải), triển khai 30 dự án thí điểm V2G (Vehicle to Grid) ở 9 thành phố lớn (Bắc Kinh, Thượng Hải, Thâm Quyến, Quảng Châu...). 

Điều này cho phép EV sạc vào và giải phóng năng lượng trở lại lưới khi cần, giúp cân bằng điện áp và giảm tải đột biến. Các công ty như State Grid và nhà cung cấp địa phương như Laiwu Power sử dụng big data và IoT (Internet of Things) để giám sát trạng thái trạm sạc 24/7, đo lường điện năng tiêu thụ và điều phối tải hợp lý giữa các trạm để tránh quá tải. 

Singapore cũng đã nâng cấp mạng phân phối điện (low-voltage grid), đầu tư hệ thống đường hầm cáp điện 40 km dưới lòng đất sâu tới 20 tầng, cải thiện khả năng cấp điện và tăng tỉ lệ độ tin cậy lưới, giúp dễ dàng nâng cấp trạm biến áp khi cần.

Chuẩn kết nối sạc và thanh toán số cho phép người dân tìm, đặt, thanh toán sạc dễ dàng. Tại Đài Loan, Gogoro cung cấp ứng dụng di động cho người dùng scooter điện, để tìm nhanh trạm đổi pin GoStation gần nhất, kiểm tra tình trạng (khe trống, pin sẵn…) và điều hướng đến địa điểm.

Gogoro hoạt động trên mô hình subscription-based, người dùng trả phí thuê pin theo tháng. Tất cả thao tác thanh toán và đổi pin thực hiện liền mạch qua app. Hệ sinh thái còn mở rộng với Powered‑by‑Gogoro Network (PBGN), cho phép các hãng xe như Aeon, Yamaha sử dụng chung pin và giải pháp thanh toán.

Tại Trung Quốc, nhà nước ban hành chuẩn GB/T 20234 cho giao tiếp sạc AC/DC và chuẩn GB/T 27930 cho giao tiếp truyền dữ liệu giữa xe và trạm sạc, tương đương với ISO 15118. Các nền tảng như State Grid CPL, Yunkuaichong, Star Charge, Teld… cung cấp hệ thống quản lý cloud-based, kết nối trạm sạc, giám sát dữ liệu, phân phối tải và thanh toán tự động. Người dùng không cần app riêng của từng nhà vận hành: có thể quét mã QR, sử dụng WeChat Pay hoặc Alipay để thanh toán ngay tại trạm. Các xe EV tương thích GB/T có thể plug-and-charge: cắm sạc là có thể kiểm tra và sạc ngay, với hệ thống xác thực và thanh toán tự động mà không cần đăng ký app phức tạp.

Không gian đỗ xe tích hợp sạc (EV-ready parking) đảm bảo có thể sạc tại nơi ở, văn phòng. Tại Trung Quốc, theo quy định các khu dân cư mới phải dự phòng điều kiện lắp đặt sạc điện cho 100% các vị trí đỗ xe, tức là chuẩn đường dây, ống dẫn, điện tải... cho mọi chỗ đỗ trong chung cư mới. Các bãi đỗ công cộng phải có ít nhất 10% vị trí đỗ có sẵn hạ tầng sạc. Ví dụ tỉnh An Huy quy định khu dân cư mới phải có ít nhất 30% vị trí đỗ được trang bị hạ tầng sạc. Các bãi đỗ công cộng có ít nhất 35% vị trí đỗ có điều kiện sẵn để lắp sạc - bao gồm hệ thống đấu nối điện, trụ và đường ống ngầm.

Các hệ thống hạ tầng được đầu tư phát triển hoặc nâng cấp cải tạo đã góp phần trực tiếp giải quyết các mối lo của người dân và chính quyền địa phương đã đặt ra ban đầu.

Nhiều chính sách khuyến khích đầu tư hạ tầng

Để các đô thị lớn ở nước ta thực hiện thành công kế hoạch chuyển từ xe xăng sang xe điện, Nhà nước phải phát triển nhanh và bền vững các hệ thống hạ tầng chiến lược cơ bản như trên. Chính phủ và chính quyền các đô thị lớn cần nghiên cứu và ban hành những cơ chế chính sách mới có tính đột phá để hệ thống hạ tầng trên thuận lợi phát triển.

Các nước cũng có những chính sách thành công để phát triển hệ thống hạ tầng góp phần thành công chuyển xe xăng thành xe điện. Ở Trung Quốc có quy định 100% chung cư mới phải có sẵn hạ tầng kỹ thuật sạc điện, bao gồm dây điện ngầm, đầu nối. Ở Ấn Độ, chương trình Ủy ban các thành phố thông minh (Smart Cities Mission) đã quy định tích hợp trạm sạc trong quy hoạch đô thị thông minh, khu dân cư mới. Đây gọi là quy hoạch tích hợp - yêu cầu bắt buộc xây trạm sạc trong chung cư mới, bãi đỗ xe công cộng, trung tâm thương mại…

Các quốc gia có cơ chế thúc đẩy đầu tư tư nhân thông qua mô hình đối tác công tư (PPP), bao gồm miễn thuế nhập khẩu cho thiết bị trạm sạc, miễn/giảm tiền thuê đất hoặc cho phép mượn đất công để xây trạm sạc, tài trợ một phần đầu tư ban đầu cho doanh nghiệp hạ tầng trạm sạc, cung cấp ưu đãi vay vốn (lãi suất thấp hoặc lãi suất bằng 0) cho các công ty lắp đặt trạm sạc hoặc đổi pin. 

Ấn Độ đã triển khai thành công mô hình PPP kết hợp hỗ trợ đất công và tín dụng ưu đãi. Nhà nước tài trợ 30-50% chi phí hạ tầng từ chương trình FAME II. Địa điểm đặt trạm tại các ga tàu, tòa nhà chính phủ, trung tâm vận tải - đều là đất công cho thuê 0 đồng. Chính phủ cho vay lãi suất thấp qua Ngân hàng Phát triển năng lượng Ấn Độ (IREDA). Các startup mới như Statiq, Sun Mobility, Charge+Zone cũng nhận được hỗ trợ vay vốn và cấp đất. Kết quả là Delhi, Mumbai, Bangalore có hàng nghìn trạm sạc mới nhờ mô hình PPP.

Các chính phủ còn triển khai thí điểm và mở rộng vùng ưu tiên hoạt động cho các phương tiện điện, như triển khai các "khu vực giao thông không phát thải" (zero emission zone), bố trí các cụm trạm sạc trong các khu vực này. Đồng thời, cho phép EV được ưu tiên đỗ miễn phí, hoặc đi làn riêng trong giai đoạn đầu.

Các đô thị cũng thực hiện chính sách nhà nước "dẫn dắt thị trường", ví dụ chương trình chuyển đổi 100% xe công vụ, xe buýt, xe dịch vụ đô thị (thu gom rác, giao hàng...) sang xe EV. Trên thực tế, Indonesia, Thâm Quyến (Trung Quốc) đã làm với xe công vụ và xe buýt. Jakarta (Indonesia), Bắc Kinh (Trung Quốc), Delhi (Ấn Độ) đã thử nghiệm mô hình kêu gọi doanh nghiệp giao hàng, gọi xe chuyển sang EV bằng ưu đãi thuế/phí và chương trình vay lãi suất thấp hoặc hỗ trợ toàn bộ lãi suất vay.■