Lứa tuổi nào là "thế hệ cả tin"?

Nhiều nghiên cứu và phân tích từ giới chuyên gia chỉ ra một nghịch lý trớ trêu: gen Z tiếp cận Internet sớm, sử dụng điện thoại thông minh nhiều và am hiểu công nghệ nhưng lại là thế hệ kém nhất trong việc phân biệt sự thật với những thông tin sai lệch trên thế giới trực tuyến.

"Các thuật toán quyền lực" đang tiếp tay cho thuyết âm mưu lan rộng trong giới trẻ và làm họ mất đi khả năng phân biệt đâu là thật, đâu là giả trên không gian mạng" - Catherine Kim, biên tập viên tạp chí Politico, đúc kết trong bài viết "Vì sao gen Z được coi là thế hệ cả tin nhất" hôm 23-4.

Trẻ người non dạ

Cứ nghĩ người "có tuổi" mới dễ tin thuyết âm mưu hay các tin tức sai lệch đầy rẫy trên mạng vì không rành máy tính và Internet, song có ít nhất 3 nghiên cứu cho thấy thực ra, giới trẻ mới là đối tượng dễ bị tin giả tác động nhất.

Một nghiên cứu trên quy mô toàn quốc do Đại học Stanford (Mỹ) công bố năm 2021 chỉ ra phần lớn học sinh trung học ở Mỹ không thể phân biệt được tin thật và tin giả trên Internet. Các em dễ dàng bị đánh lừa bởi thông tin sai lệch ngay cả khi có trong tay công cụ tìm kiếm.

Cụ thể, các nhà nghiên cứu tại Stanford cho 3.446 học sinh Mỹ xem một video từng lan truyền trên Facebook, được cho là ghi lại cảnh gian lận bầu cử ở Mỹ năm 2016. Thực tế, video quay ở nước khác. Nhưng chỉ 3 học sinh - chưa đến 0,1% - tìm ra được sự thật. 

Trong một bài kiểm tra khác, học sinh được yêu cầu kiểm tra một trang web chuyên đưa tin về biến đổi khí hậu. Kết quả: 96% không nhận ra trang này có liên hệ với ngành công nghiệp dầu khí, tức bên có lợi ích trong việc phủ nhận biến đổi khí hậu.

Năm 2023, các nhà tâm lý học từ Đại học Cambridge (Anh) cũng công bố một bài kiểm tra đơn giản được phát triển dựa trên ChatGPT, gọi là MIST (Misinformation Susceptibility Test), giúp đo mức độ dễ bị tin giả "lừa" chỉ trong 2 phút. 

Người tham gia chỉ cần đánh giá 20 dòng tít tin tức là thật hay giả, kết quả sẽ thể hiện mức độ "miễn nhiễm" của họ trước tin giả. Trong vòng 2 năm, hơn 8.000 người đã tham gia làm bài kiểm tra. 

Kết quả cho thấy người trẻ tuổi nhận diện các tiêu đề tin tức giả kém hơn người lớn tuổi; và người càng dành nhiều thời gian trực tuyến để giải trí thì khả năng phân biệt tin tức thực sự với thông tin sai lệch càng thấp.

Tháng 4-2023, 1.516 người Mỹ tham gia một đợt khảo sát MIST, kết quả cho thấy: trung bình người Mỹ chỉ phân biệt đúng 65% tiêu đề tin thật - giả. Đáng chú ý, người trẻ dưới 30 tuổi là nhóm có kết quả kém nhất - chỉ 11% đạt 16 câu đúng/20 câu, trong khi 36% đạt dưới 10/20 câu. Ngược lại, có tới 36% người trên 65 tuổi đạt điểm cao.

Áp dụng cùng bài kiểm tra MIST trên, các nhà tâm lý học từ Đại học British Columbia (Canada) và Đại học Cambridge (Anh) thực hiện một nghiên khảo sát khác trên hơn 66.000 người ở 24 quốc gia và nhận về kết quả tương tự: gen Z (sinh năm 1997-2012) dễ "nhiễm" tin giả nhất. Tuy nhiên, có một "cú ngoặt" khá bất ngờ trong kết quả: về độ tuổi, gen Z là nhóm nhận thức rõ nhất về điểm yếu phân biệt tin giả của mình. Nghĩa là cả tin, nhưng hiểu rõ mình dễ dụ.

Đắm đuối trong mạng xã hội

Có một sự thật không thể phủ nhận, đó là gen Z ngày nay ăn, ngủ, sống cùng mạng xã hội. Vì vậy, cũng dễ hiểu khi mạng xã hội trở thành nguồn cung tin tức chủ yếu của họ.

Trong bài viết trên Politico, tác giả Kim lần lượt dẫn các nghiên cứu từ Morning Consult và Pew Research Center cho thấy: 63% gen Z đọc tin tức qua mạng xã hội ít nhất một lần mỗi tuần, 45% người từ 18-29 tuổi thường xuyên theo dõi tin tức trên TikTok.

Đáng chú ý, trong bài kiểm tra của Đại học Cambridge, 30% người dùng mạng dưới 2 tiếng/ngày đạt điểm cao, nhưng chỉ 15% người dùng trên 9 tiếng/ngày làm được điều đó.

Nghe có vẻ lạ, nhưng chính việc ở trên không gian mạng lâu hơn lại khiến người ta dễ bị "tẩy não". Tin giả trên mạng xã hội không lúc nào là không xuất hiện - TikTok, Instagram, YouTube cứ cuộn xuống là thấy. Lúc đầu có thể không tin, nhưng xem mãi rồi cũng lung lay.

Kết quả bài kiểm tra của Đại học Cambridge cho thấy: 53% những người nhận tin từ Snapchat đạt điểm thấp, chỉ 4% đạt điểm cao. Các nền tảng có người dùng đạt điểm thấp tiếp theo là: Truth Social, WhatsApp, TikTok và Instagram. Trong khi đó, người theo dõi các kênh báo chí truyền thống như AP, NPR, Axios có tỉ lệ điểm cao trên 50%.

Theo giải thích của Kim, môi trường không gian mạng thiếu kiểm chứng, dễ bị nhiễu bởi các thuật toán "tùy chỉnh" nội dung - vốn chỉ hiển thị những gì người dùng muốn thấy. Điều này tạo nên một vòng lặp nguy hiểm: người xem mất niềm tin vào truyền thông, dẫn đến việc họ tìm thông tin từ những nguồn nhỏ, thiếu kiểm chứng, càng khiến họ dễ tiếp cận tin giả, càng mất niềm tin, rồi lại lún sâu hơn vào thế giới thuyết âm mưu.

Một nghiên cứu do Gallup và Tổ chức Walton Family Foundation thực hiện năm 2023 cho thấy chỉ 16% gen Z thực sự tin tưởng truyền thông. Họ dễ tin vào video từ người lạ có vẻ "chân thật" hơn là một bài báo có kiểm chứng. 

Bên cạnh đó, nghiên cứu của Đại học Stanford cho thấy các em học sinh thường đánh giá độ tin cậy của một tin tức dựa trên giao diện, tên miền hay phần giới thiệu - thay vì kiểm tra nguồn thông tin.

Chưa kể, hệ thống giáo dục hiện tại dạy học sinh "đọc kỹ một nguồn", thay vì khuyến khích các em tra cứu chéo thông tin hoặc kiểm chứng qua nhiều nguồn độc lập - một kỹ năng sống còn trong thời đại tin giả tràn lan. 

"Chúng ta đang dạy học sinh cách quan sát chi tiết, trong khi điều họ cần là học cách rời khỏi trang, mở Google và so sánh" - Joel Breakstone, người chủ trì nghiên cứu của Stanford, nhận xét. Hệ quả của thói quen tiếp nhận thông tin này là rối loạn niềm tin và chính trị cực đoan. Những người trẻ dễ "nhiễm" tin giả, từ đó ảnh hưởng đến hành vi chính trị và quan điểm xã hội.

Theo nhóm nghiên cứu Đại học Stanford, đây là hồi chuông cảnh tỉnh cho giáo dục. Họ khuyến nghị các trường nên dạy học sinh kỹ năng kiểm chứng thông tin như các chuyên gia rà soát tin tức đang làm. "Lũ trẻ hoàn toàn có thể học được. Vấn đề là chúng ta có dạy các em đúng cách hay không" - giáo sư Sam Wineburg, đồng tác giả nghiên cứu, nhận xét.

Ngoài ra, theo nhà nghiên cứu hành vi Rakoen Maertens đến từ Đại học Oxford (Anh), gen Z không chỉ dễ bị lừa vì dùng mạng xã hội nhiều, mà còn vì họ còn ít kinh nghiệm sống, dẫn đến khả năng phân biệt thật - giả hạn chế hơn. 

Có thể, theo thời gian, họ sẽ dần học được cách phân tích thông tin tốt hơn. Nhưng cũng không loại trừ khả năng còn đáng lo hơn: phần còn lại của xã hội sẽ dần trở nên giống gen Z, khi ngày càng nhiều người tiếp cận thông tin qua mạng xã hội và rơi vào vòng xoáy của thuật toán.

"Rõ ràng bất kỳ độ tuổi nào cũng gặp khó khăn khi cố thu nạp lượng thông tin khổng lồ trên mạng, và chúng ta cần tìm ra cách hỗ trợ họ - tìm ra những cách tốt hơn để họ có thể hiểu được nội dung đang tràn ngập các thiết bị của mình" - Breakstone kêu gọi.