Lợi ích hai chiều từ việc lấy ý kiến người dân

Tháng chạp năm Giáp Thân (1284), khi quân Nguyên xâm lược nước ta lần thứ hai, vua Trần Nhân Tông đã mở Hội nghị Diên Hồng để hỏi ý kiến bô lão cả nước về chủ trương "nên hòa" hay "nên đánh".

Với quyết tâm giữ nước, các bô lão đã đồng thanh hô to "nên đánh". Trên cơ sở Hội nghị Diên Hồng, vua Trần Nhân Tông có cơ hội đánh giá quyết tâm của nhân dân cũng như đo lường được nội lực, sức mạnh quân sự trước khi vạch ra chiến lược chiến tranh.

Ý dân quyết định và ý dân tham khảo

Theo pháp luật nhiều nước trên thế giới, lấy ý kiến của nhân dân được chia thành hai loại: lấy ý kiến mang tính quyết định (gọi là trưng cầu ý dân) và lấy ý kiến có tính chất tham vấn. 

Trưng cầu ý dân dẫn tới hệ quả tất yếu là chính quyền phải thực hiện theo đúng kết quả bỏ phiếu, còn trong việc lấy ý kiến có tính chất tham vấn, chính quyền vẫn là chủ thể ra quyết định sau khi xem xét các ý kiến từ cuộc tham vấn. 

Hội nghị Diên Hồng mang "bóng dáng" của hình thức lấy ý kiến nhân dân có tính chất tham vấn. Nhân dân chỉ góp ý là "nên hòa" hay "nên đánh", còn quyết định việc "hòa" hay "đánh" lại thuộc về thẩm quyền của nhà vua.

Theo Luật Trưng cầu ý dân năm 2015 thì "trưng cầu ý dân là việc Nhà nước tổ chức để cử tri cả nước trực tiếp biểu quyết bằng hình thức bỏ phiếu quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước". 

Trong khi đó, lấy ý kiến của nhân dân được quy định trong nhiều văn bản khác nhau như Hiến pháp năm 2013, Luật Thực hiện dân chủ cơ sở năm 2022, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2025… nhưng lại chưa có một khái niệm pháp lý rõ ràng.

Trưng cầu ý dân và lấy ý kiến nhân dân cùng là hình thức để nhân dân phát huy quyền dân chủ trực tiếp khi thể hiện ý kiến với Nhà nước. Tuy nhiên, giữa trưng cầu ý dân và lấy ý kiến nhân dân vẫn có sự khác biệt về nội dung, hình thức và giá trị pháp lý.

Về nội dung, vấn đề đưa ra trưng cầu ý dân là những vấn đề quan trọng của đất nước, có phạm vi toàn quốc và do Quốc hội quyết định. Trong khi đó, vấn đề được lấy ý kiến nhân dân rất đa dạng và thuộc thẩm quyền của nhiều cơ quan. 

Theo điều 11 Luật Thực hiện dân chủ cơ sở năm 2022, những vấn đề phải lấy ý kiến nhân dân là dự thảo kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội; dự thảo đề án thành lập, giải thể, nhập, chia, điều chỉnh địa giới đơn vị hành chính, đặt tên, đổi tên đơn vị hành chính; dự thảo quyết định hành chính của UBND cấp xã có liên quan đến lợi ích cộng đồng…

Về hình thức, người dân được trưng cầu ý dân thể hiện ý chí thông qua việc bỏ phiếu kín, còn trong việc lấy ý kiến nhân dân thì người dân thể hiện ý chí linh hoạt hơn qua hội nghị trao đổi, đối thoại, phiếu lấy ý kiến, qua cổng thông tin điện tử… (điều 26 Luật Thực hiện dân chủ cơ sở).

Về giá trị pháp lý, lá phiếu của người dân trong trưng cầu ý dân có giá trị quyết định, còn ý kiến của người dân trong việc lấy ý kiến của nhân dân chỉ mang tính chất tham khảo với cơ quan nhà nước.

Khi lấy ý kiến của nhân dân, quyết định của các cơ quan nhà nước có giá trị cuối cùng. Tuy nhiên, không phải vì thế mà các ý kiến của nhân dân không được quan tâm và tiếp thu. 

Không phải ngẫu nhiên mà Hiến pháp năm 2013 hai lần nhắc đến thuật ngữ "lấy ý kiến nhân dân" (khoản 2 điều 110 và khoản 3 điều 120), nó có ý nghĩa quan trọng là Nhà nước muốn được nhân dân cho ý kiến về một vấn đề, rồi xem xét ý kiến tư vấn đó để ra quyết định cuối cùng.

Khi ý kiến không được phản hồi

Sở dĩ phải lấy ý kiến dân về những vấn đề quan trọng vì thực tế các quy luật khách quan của cuộc sống thường bị che lấp bởi góc nhìn chủ quan của các cơ quan nhà nước. 

Các cơ quan nhà nước phải tạo các kênh khác nhau để ý chí nhân dân được phản ánh vào quá trình quyết định chính sách, pháp luật. Một trong những giải pháp quan trọng bảo đảm tính khả thi cho các quyết sách là tạo điều kiện để đông đảo nhân dân tham gia đóng góp ý kiến.

Theo Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, cơ quan chủ trì soạn thảo phải lấy ý kiến những người chịu sự tác động trực tiếp của dự thảo văn bản pháp luật. Thông qua việc đóng góp ý kiến người dân được trực tiếp tham gia thảo luận, xây dựng pháp luật, từ đó có cơ hội bày tỏ thái độ, quan điểm của mình trước Nhà nước. 

Khi chính sách còn ở giai đoạn dự thảo, nếu người dân được tham gia đóng góp ý kiến để góp phần điều chỉnh lợi ích của mình thì khi chính sách có hiệu lực sẽ được người dân tự nguyện thực hiện. Đó là cách các quy định, chính sách được thực thi hiệu quả, tự nhiên mà không phải tốn kém cho công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, thuyết phục để đưa chính sách vào cuộc sống.

Ở nước ta hiện nay, việc lấy ý kiến nhân dân đối với nhiều vấn đề vẫn rơi vào tính hình thức. Người dân cho ý kiến về các dự thảo đề án, phương án, văn bản chỉ được thể hiện "đồng ý" hay "không đồng ý" mà không có các tài liệu kèm theo để người cho ý kiến hiểu rõ hơn về nội dung của dự thảo.

 Điều này làm cho người dân khó có điều kiện đóng góp ý kiến một cách cụ thể, rất nhiều người trả lời theo kiểu "cho có" là "đồng ý" mà không có ý kiến gì thêm.

Lấy ý kiến nhân dân là một hoạt động thể hiện tinh thần gần dân, trọng dân nên khi đã lấy ý kiến của nhân dân thì phải có cơ chế phản hồi ý kiến hiệu quả. Ngược lại, nếu ý kiến của người dân bị rơi vào "quên lãng" sẽ bị phản tác dụng và không khuyến khích người dân tham gia ý kiến. Cách tốt nhất để phản hồi cho dân là trả lời cho dân biết nội dung họ góp ý đã được tiếp thu hay không tiếp thu để chỉnh lý dự thảo và lý do.

Hiện nay, pháp luật Việt Nam thiếu vắng cơ chế phản hồi ý kiến đóng góp của người dân. Một số cơ quan vẫn ngại công khai những ý kiến trái chiều của các cá nhân, tổ chức đã đóng góp vì lo không kiểm soát được hoặc "làm xấu đi" tình hình dự thảo đề án, phương án, văn bản. Điều này phần nào làm giảm sự nhiệt tình của các cá nhân, tổ chức khi tham gia đóng góp ý kiến.

Huy động trí tuệ tập thể

Khác với Việt Nam, nhiều quốc gia trên thế giới (Anh, Đức, Thụy Sĩ) phản hồi ý kiến của người dân một cách quy củ. Trong thời hạn cụ thể, cơ quan chủ trì sẽ phản hồi góp ý của người dân và cho kết quả là góp ý này có được chấp nhận hay không, nếu không chấp nhận thì lý do là gì.

Nhìn chung, việc tham gia đóng góp ý kiến của nhân dân đối với các dự thảo đề án, phương án, văn bản là đòi hỏi mang tính khách quan. Điều 2 Hiến pháp năm 2013 quy định: "Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân". 

Như vậy, nhân dân thực hiện quyền lực của mình bằng cách tham gia vào các công việc của Nhà nước, trong đó có việc tham gia đóng góp ý kiến về các dự thảo đề án, phương án, văn bản. Việc đóng góp ý kiến của nhân dân sẽ mang lại lợi ích to lớn, vì thông qua đó, cơ quan soạn thảo có điều kiện tính toán, cân nhắc để từ đó có những điều chỉnh kịp thời.

Hơn nữa, thông qua việc tiếp nhận các ý kiến đóng góp, cơ quan soạn thảo có thể huy động được trí tuệ tập thể vào việc xây dựng chính sách. 

Lấy ý kiến nhân dân trong quá trình xây dựng chính sách không chỉ góp phần nâng cao chất lượng chính sách mà còn tăng cường tính công khai, minh bạch. Từ đó, nhân dân có thể biết được chính sách, pháp luật ngay trong quá trình soạn thảo. Đến khi chính sách ban hành, người dân, doanh nghiệp sẽ không thấy bỡ ngỡ hay bị áp đặt.

Trong thời đại công nghệ thông tin, với sự hỗ trợ của Internet, các dự thảo đề án, phương án, văn bản được công bố công khai trên nhiều phương tiện truyền thông. Từ đó, khả năng cá nhân, tổ chức tham gia đóng góp ý kiến vào dự thảo ngày càng mở rộng. 

Tuy nhiên, cần nhận thức được rằng trong xã hội có nhiều nhóm có trình độ, nhận thức khác nhau nên góc nhìn cũng sẽ khác. Vì vậy, có nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau về một vấn đề là lẽ tự nhiên. Quan trọng là cơ quan chủ trì soạn thảo đề án, phương án, văn bản phải cầu thị và rút ra được những kinh nghiệm hữu ích từ ý kiến của người dân. 

Nếu điều này được thực hiện hiệu quả, các chính sách, pháp luật sẽ dễ dàng đi vào cuộc sống bởi trước đó, nguyện vọng của nhân dân đã được đưa vào chính sách, pháp luật thông qua việc đóng góp ý kiến và Nhà nước tiếp thu có chọn lọc các ý kiến này.■