Du học sinh Trung Quốc: Tàn giấc mơ Mỹ?

Hè năm 2019, tôi có cơ hội tham gia một khóa học tại Đại học Harvard. Cứ mỗi sáng trên đường tới giảng đường qua khu vực Harvard Yard nơi đặt bức tượng John Harvard nổi tiếng, tôi lại thấy từng nhóm trẻ em người Trung Quốc khoảng 6-10 tuổi xúng xính tham quan chụp hình đầy sân trường.

Ở Viện MIT nổi tiếng nằm kế bên Harvard cũng vậy, hầu như không ngớt học sinh Trung Quốc tham quan, nhiều bạn nhỏ còn chưa học cấp II. 

Các chương trình trại hè tới các đại học nổi tiếng của Mỹ là hình thức rất phổ biến ở Trung Quốc, cho thấy phụ huynh Trung Quốc khá giả hầu như đều nuôi mầm "vọng tử thành long" (mong con thành rồng) cho con mình từ rất sớm là phải vào được các đại học Mỹ danh giá.

Hết thời thoải mái

Tuy nhiên, giấc mơ du học Mỹ của học sinh, sinh viên Trung Quốc hiện đứng trước nhiều thách thức. Hôm 28-5, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio tuyên bố Washington sẽ "quyết liệt tìm cách thu hồi" thị thực của sinh viên Trung Quốc, nhất là những người có quan hệ với Đảng Cộng sản Trung Quốc hoặc đang học trong "các lĩnh vực quan trọng". 

Ông Rubio cũng nói Bộ Ngoại giao Mỹ đang sửa đổi tiêu chuẩn thị thực và "tăng cường giám sát" tất cả đơn xin cấp thị thực trong tương lai từ Trung Quốc, bao gồm cả Hong Kong.

Ông không nói chi tiết những gì được coi là "các lĩnh vực quan trọng", nhưng có thể suy đoán đó là các ngành STEM (gồm khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học). 

Đây là lĩnh vực mà Mỹ muốn duy trì sự thống trị, và cũng là lĩnh vực sinh viên Trung Quốc chủ yếu lựa chọn khi du học Mỹ, đặc biệt là toán học và khoa học máy tính, với hơn 22% sinh viên Trung Quốc chọn các ngành này, theo số liệu từ Statista. Ngành kỹ sư cũng thu hút một lượng lớn sinh viên Trung Quốc.

Về vế đầu trong phát biểu của ông Rubio, Đảng Cộng sản Trung Quốc hiện có gần 100 triệu đảng viên trong tổng dân số khoảng 1,4 tỉ người, tức cứ 14 người Trung Quốc thì có 1 đảng viên. 

Hầu hết trẻ em ở Trung Quốc cũng là thành viên Đội thiếu niên và Đoàn thanh niên - các tổ chức dự bị cho Đảng Cộng sản ở trường học. Ở một khía cạnh nào đó, học sinh Trung Quốc đều có thể được coi là có liên quan tới Đảng Cộng sản. Do đó, chính sách mới này của chính quyền Trump có thể có tác động bao phủ.

Thư ký báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt cho biết trong một tuyên bố: "Ngoại trưởng đã đưa ra quyết định này trong nỗ lực liên tục của chính quyền nhằm bảo vệ quê hương chúng ta khỏi hoạt động gián điệp và các hành động thù địch khác".

Về mặt cá nhân, ông Rubio từ lâu đã nghi ngờ Trung Quốc. Khi còn là thượng nghị sĩ đại diện tiểu bang Florida, ông từng gây sức ép buộc các đại học ở bang này đóng cửa các viện Khổng Tử. Năm 2020, ông cùng thượng nghị sĩ Tom Cotton của tiểu bang Arkansas đưa ra luật hạn chế công dân Trung Quốc xin thị thực để theo học các ngành STEM.

170 năm du học

Năm 1854, chàng thanh niên Trung Quốc 26 tuổi Dung Hoành đi vào lịch sử khi trở thành người Trung Quốc đầu tiên nhận bằng cử nhân từ một đại học Mỹ, trường Yale danh giá. 

Nhận thấy sức mạnh của nền giáo dục phương Tây, Dung Hoành sau đó ủng hộ nhiệt thành việc gửi sinh viên Trung Quốc đến Mỹ để học khoa học, công nghệ và quản trị hiện đại. Ông đã lập chương trình du học tới Mỹ mang tên "Lưu Mỹ ấu đồng kế hoạch" - một dạng phong trào Tây Du của Trung Quốc.

Từ năm 1872 đến 1875, 120 thanh thiếu niên Trung Quốc được gửi đến Mỹ để theo học các ngành khoa học, kỹ thuật và văn hóa phương Tây với hy vọng họ trở về canh tân đất nước. Dung Hoành sau này được tôn vinh là "Người cha của du học sinh Trung Quốc".

Du học sinh Trung Quốc bắt đầu đổ xô tới Mỹ sau khi hai nước bình thường hóa quan hệ những năm 1970, trong thời kỳ cao trào của chiến tranh lạnh. 

Tờ The New York Times cách đây vài ngày đăng câu chuyện vào một đêm năm 1978, Tổng thống Mỹ Jimmy Carter nhận được cuộc gọi lúc 3h sáng từ một cố vấn cấp cao của ông đang thăm Trung Quốc. 

Vị cố vấn báo cáo: "Ông Đặng Tiểu Bình khăng khăng đòi tôi gọi cho ông ngay bây giờ, để xem ông có cho phép 5.000 sinh viên Trung Quốc đến các trường đại học Mỹ không". Tổng thống Carter trả lời: "Bảo ông ấy gửi 100.000 người đi".

Với Trung Quốc, đây là bước tiến quan trọng trong quá trình đào tạo nhân lực để hiện đại hóa đất nước. Còn với Mỹ, việc chào đón sinh viên Trung Quốc là một hình thức quyền lực mềm, thúc đẩy hình ảnh và các giá trị Mỹ. 

Những năm 1980 và 1990, số sinh viên Trung Quốc đổ vào Mỹ tăng vọt. Cơ cấu sinh viên Trung Quốc du học Mỹ cũng thay đổi, từ chủ yếu là sinh viên sau đại học vào những năm 1980 sang chủ yếu là sinh viên đại học.

Theo Viện Giáo dục quốc tế (IIE), tổng số sinh viên Trung Quốc du học Mỹ đã tăng gần gấp ba lần trong thập kỷ qua, từ dưới 130.000 trong năm học 2009-2010 lên mức kỷ lục hơn 370.000 người trong năm học 2019-2020. 

Đến năm học 2023-2024, con số này giảm xuống còn khoảng 277.000 người, giảm 25% so với mức đỉnh, cũng là năm học đầu tiên Ấn Độ vượt qua Trung Quốc về số du học sinh ở Mỹ.

Nỗi lo của Mỹ

Việc hạn chế sinh viên và chuyên gia Trung Quốc tiếp cận giáo dục trong lĩnh vực khoa học và công nghệ phản ánh nỗi lo của chính quyền Mỹ về các rủi ro an ninh quốc gia, bao gồm gián điệp và trộm cắp tài sản sở hữu trí tuệ. 

Hồi tháng 3, một ủy ban của Hạ viện Mỹ đã gửi thư cho lãnh đạo các trường nổi tiếng có nhiều sinh viên Trung Quốc như Carnegie Mellon, Purdue, Stanford, Illinois Urbana-Champaign, Maryland và Nam California yêu cầu cung cấp thông tin về công dân Trung Quốc đang học và nghiên cứu trong các chương trình khoa học, công nghệ, kỹ thuật và y học tiên tiến ở từng trường.

Đây không phải là chuyện mới. Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) từ lâu đã gọi Chính phủ Trung Quốc là nhà tài trợ tích cực nhất cho các chương trình tuyển dụng nhân tài nhằm chuyển giao các đột phá khoa học và công nghệ cho Trung Quốc.

FBI cảnh báo kế hoạch "Ngàn nhân tài" của Trung Quốc có thể được Bắc Kinh sử dụng như một kênh để tiến hành "hoạt động gián điệp phi truyền thống". (Trung Quốc thì nói kế hoạch này là để thu hút "nhân tài cao cấp" và ngăn tình trạng chảy máu chất xám).

Năm 2020, chính quyền Trump nhiệm kỳ đầu từng buộc tội một giáo sư trưởng khoa hóa tại Đại học Harvard tội hỗ trợ Chính phủ Trung Quốc và hai nhà nghiên cứu Trung Quốc tội gián điệp. 

Giám đốc FBI lúc đó Christopher Wray đã chỉ trích "tâm lý ngây thơ" của giới quản lý đại học với nguy cơ từ sinh viên, giáo viên và nhà nghiên cứu Trung Quốc. 

"Chúng tôi thấy có việc sử dụng những người thu thập thông tin không theo truyền thống, đặc biệt là trong môi trường học thuật - dù là giáo sư, nhà khoa học, sinh viên - ở hầu hết mọi văn phòng thực địa mà FBI có trên khắp cả nước", ông nói. 

Năm đó, Bộ Tư pháp Mỹ đã mở Sáng kiến Trung Quốc, nhằm loại trừ nạn trộm cắp bí mật thương mại, kể cả tại các trường đại học. Sáng kiến này bị chỉ trích là không công bằng khi nhắm mục tiêu vào các nhà khoa học và nhà nghiên cứu gốc Hoa.

Chính quyền Tổng thống Biden sau đó đã hủy bỏ chương trình này, nhưng nghi ngờ vẫn tiếp diễn. 

Theo Politico, các trợ lý và đồng minh của Tổng thống Trump coi việc thu hồi thị thực sinh viên Trung Quốc chỉ là bước đầu tiên trong việc kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc tại Mỹ. Một số đồng minh của ông Trump hy vọng rằng bước kế tiếp sẽ là xem xét lại việc tài trợ cho các trường đại học có hợp tác với sinh viên sau đại học Trung Quốc. ■