Trái đất bên miệng hố

Hố sụt chẳng phải là hiện tượng mới mẻ hay kỳ lạ, nhưng chúng đang xuất hiện nhiều hơn trên khắp thế giới, đến mức không thể phớt lờ.

Hiểu về hố sụt

Chúng ta đang bị phân tâm bởi các cách dùng từ giật gân. Tít báo thường thấy mỗi khi xảy ra hố sụt, nhất là ở khu dân cư, thường kèm những từ tử thần, bí ẩn, nuốt chửng. 

Nhưng nếu có thể nhìn xuyên qua sợ hãi, nhìn thấu hệ thống phức tạp và sống động của lòng đất dưới chân mình, ta sẽ thấy về cơ bản có 2 nhóm nguyên nhân (tự nhiên và con người) cùng với 3 loại hố sụt (không có tên nào là tử thần).

Trước hết, hố sụt xảy ra một cách tự nhiên khi nước mưa có tính axit dần dần hòa tan lớp đá bên dưới bề mặt đất và tạo thành các hốc. Hiện tượng xói mòn này đặc biệt phổ biến ở các địa hình Karst (còn được gọi là cácxtơ), như các miền núi đá vôi.

Hố sụt có nhiều kích thước và độ sâu khác nhau. Một số trông như những cái tô nông, một số khác thì sâu hoắm với những vách dốc thẳng. Đôi khi, nước tích tụ trong hố sụt, như trường hợp ở tỉnh Bắc Kạn gần đây. Không ít hố sụt đã trở thành điểm du lịch nổi tiếng, như Kong Collapse, Vọng Khủng Long ở Quảng Bình.

Cục Khảo sát địa chất Hoa Kỳ (U.S. Geological Survey) chia hố sụt thành 3 loại phổ biến. Thứ nhất, hố sụt hòa tan (solution, hay dissolution) thường là những chỗ trũng, chỗ lõm nhỏ trên bề mặt đất, hình thành khi đá vôi và các loại đá nền khác nằm lộ thiên và bị nước làm hòa tan. Nếu chỗ lõm trở nên đủ lớn để một người chui vào, ta có hang động.

Thứ hai, hố sụt lún (cover-subsidence) thường xảy ra chậm như nhóm đầu, hình thành khi lớp đất cát mỏng phía trên từ từ di chuyển xuống, lấp đầy khoang rỗng của đá và tạo thành một chỗ trũng trên mặt đất.

Thứ ba, và nguy hiểm nhất, là hố sụp đổ (cover-collapse), chúng xuất hiện đột ngột và gây ra thiệt hại đáng kể. Bên dưới, quá trình hòa tan đá vôi âm thầm diễn ra trong rất nhiều năm. Nhưng nhìn từ mặt đất, mọi thứ sụp đổ xuống khoảng trống bên dưới một cách đầy bất ngờ - khi nước đã làm phần đất xung quanh và phía trên các hốc đủ mềm.

Thiên nhiên có lý do và "lịch trình" riêng để tạo nên các hố sụt. Nhưng từ khi nhân loại can thiệp thô bạo vào lòng đất, cùng với biến đổi khí hậu khởi phát từ hoạt động của con người, lịch trình đó có vẻ dày hơn, và chúng ta chẳng khác nào đã tự tay đào những chiếc hố đó.

Có thể gọi tên biến đổi khí hậu?

Nước rõ ràng là một yếu tố quan trọng để các hố sụt thành hình. Vì vậy, một Trái đất đang nóng lên, với hạn hán, mưa bão và ngập lụt diễn ra thường xuyên hơn và bất thường hơn, có thể làm trầm trọng hiện tượng hố sụt, theo một số nghiên cứu.

Một bài nghiên cứu chờ phản biện (under review) trên tạp chí Natural Hazards and Earth System Sciences (Hiểm họa thiên nhiên và khoa học hệ thống Trái đất) tháng 1-2018, lấy bang Florida (Mỹ) làm đại diện nghiên cứu cho thấy: cứ mỗi khi nhiệt độ toàn cầu tăng thêm 0,1 độ C, số lượng hố sụt có thể tăng từ 1- 3%.

Ernst Kastning, một giáo sư địa chất đã nghỉ hưu, từng giảng dạy tại Đại học Radford ở Virginia, giải thích với trang Grist: các hố sụt thường là phản ứng tự nhiên trước sự thay đổi đột ngột. Chẳng hạn, sau siêu bão Helene ở Mỹ, đất sẽ cố gắng khôi phục trạng thái cân bằng - thường là "di dời" lượng nước và đất cát đến những nơi bất tiện đối với chúng ta, tạo ra các hố sụt. Các nhà địa chất thường gọi đó là "hệ thống cấp thoát nước" của Trái đất.

Ở một đất nước gần gũi hơn: Singapore, "những điều kiện cực đoan [về thời tiết] thực sự đặt áp lực to lớn hơn lên các trầm tích bên dưới" - Stephen Chua, phó giáo sư tại Đài quan sát Trái đất của Đại học Công nghệ Nanyang, nói với đài CNA. Hạn hán có thể hạ thấp mực nước ngầm, từ đó làm suy yếu các tầng đất.

Trong khi các yếu tố nhiệt độ, nước, đất và đá đang tương tác ngày càng phức tạp với nhau, thiên nhiên cũng phản ứng mãnh liệt với những khoảng trống nhân tạo, khi con người đào đất, đặt vào hoặc lấy ra một thứ gì đó trong lòng đất, và làm thay đổi dòng nước…

Những lời nhắc nhở

Bất luận xuất hiện theo cách nào, mỗi hố sụt mở ra một cửa sổ nhìn vào những điều thường bị xem nhẹ hoặc lãng quên ở hiện tại, đôi khi là đưa ra gợi ý cho tương lai.

Hồi đầu năm nay, một hố sụt lớn gần Tokyo, chứa đầy nước thải đô thị, là lời nhắc nhở về sự ăn mòn âm ỉ đang gặm nhấm các đường ống nước và cống rãnh cũ kỹ của Nhật Bản. "Nhiều đường ống cống ở Nhật Bản đã hết hạn sử dụng (trong 50 năm) nên các đường ống ở bất kỳ nơi nào khác đều có thể bị vỡ do hết thời hạn" - giáo sư Shinya Inazumi tại Viện Công nghệ Shibaura nói với AFP.

Inazumi nói thêm, các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt do biến đổi khí hậu cũng có thể làm tình trạng hỏng hóc tệ hơn. Ví dụ mưa lớn và cục bộ khiến rất nhiều nước ngấm xuống lòng đất, đẩy nhanh quá trình xói mòn, và hố ngầm tăng kích thước.

Tại Mỹ, ngay sau lễ Giáng sinh năm ngoái, một phần của xa lộ liên bang 80 (I-80) đã tách đôi như "một tấm rèm nhựa đường" (mô tả của The New York Times), để lại một cái hố đủ sâu để người ta tưởng tượng những điều tồi tệ nhất. Sang đầu tháng 2, chỉ cách hố sụt đầu tiên độ hai chục thước, mặt đường đã sụp xuống đủ lớn để đặt vừa một chiếc S.U.V.

Cắt qua vùng cao nguyên New Jersey và phục vụ 110.000 phương tiện mỗi ngày, I-80 đi qua ít nhất hai trong số nhiều mỏ sắt bị bỏ hoang bên dưới khu vực này. Các hố sụt đã nhắc nhở New Jersey hiện tại về quá khứ bị lãng quên, tàn tích của ngành công nghiệp quặng và khoáng sản thịnh vượng bắt đầu từ trước cách mạng Hoa Kỳ và kéo dài đến những năm 1970.

Tương tự, các hoạt động khai thác than, muối, kali, thiếc và đồng trong lịch sử, nếu không được lập bản đồ và ghi chép đầy đủ, thường để lại các hốc trống trong lòng đất và hệ quả hố sụt về sau.

Đôi khi, lời nhắc nhở đến từ chính hiện tại. Tháng 1-2025, tờ The Laotian Times đưa tin: một mỏ kali do Trung Quốc sở hữu ở tỉnh Khammouane (Lào) đã được lệnh ngừng hoạt động sau khi người dân nghi ngờ nó gây ra hai hố sụt lớn trên đất nông nghiệp của họ.

Quay lại Mỹ, địa điểm hóa thạch Gray ở Tennessee là một hố sụt khoảng 5 triệu năm tuổi, cho phép các nhà khoa học nhìn sâu vào quá khứ. Họ đã tìm thấy hóa thạch của các loài thú vị như sóc bay khổng lồ và voi răng mấu. 

Nhiều hóa thạch được tìm thấy thuộc kỷ Pliocene, kết thúc cách đây khoảng 2,6 triệu năm và ấm hơn hiện nay khoảng 3 độ C. (Đây cũng là mức nhiệt độ mà Trái đất có khả năng sẽ tăng thêm vào năm 2100, theo báo cáo Emissions Gap năm 2023 của Liên hợp quốc)

Vì vậy, địa điểm này cũng đã trở thành "chiếc gương thần", tiết lộ các điều kiện khí hậu trong quá khứ, và gợi ý hành tinh có thể trông như thế nào trong một thế giới ấm hơn 3 độ C.

Với Juan Carlos Villagrán de León, hiện dẫn dắt UN-SPIDER (Nền tảng LHQ về thông tin trên không gian để quản lý thảm họa và ứng phó khẩn cấp), sự kiện hố sụt đầu năm 2007 ở San Antonio (Guatemala) nhắc nhở về những tri thức bản địa và ngôn ngữ của thiên nhiên bị phớt lờ.

Trong bài báo cùng năm trên tờ elPeriódico, vị này liệt kê những dấu hiệu bất thường mà người dân quan sát thấy vài tuần trước đó: côn trùng như gián, kiến và giun đất dường như đã "dọn nhà" sang nơi khác; chó và các vật nuôi khác trở nên bồn chồn hơn và thậm chí hung dữ hơn; các bà nội trợ thì ngửi thấy mùi hôi thối nồng nặc bỗng dưng xuất hiện trong nhà. Mùi hôi từ hệ thống thoát nước thải có thể đã tác động lên côn trùng và các loài khác sống trong đất.

"… Rõ ràng là thiên nhiên thực sự đã đưa ra các dấu hiệu cảnh báo, nhưng các chuyên gia hoặc cư dân không hiểu được" - ông viết. Các nhóm dân tộc vùng sâu vùng xa vẫn nhận ra và sử dụng được những dấu hiệu này, nhưng các thành phố hiện đại hiếm khi xem xét chúng.■

Asheville Sinkhole Group là một nhóm Facebook có hơn 3.400 thành viên, chủ yếu là dân Asheville (bang North Carolina, Mỹ) và vùng lân cận. Grist gọi họ là những người mê hố sụt, chuyên thảo luận về những cái hố từ dưới đất chui lên. Một thành viên, Lauren Bacchus, có hẳn một cái áo thun với dòng chữ "Vì tình yêu dành cho mọi thứ lỗ chỗ".

Bacchus thừa nhận đam mê hố sụt quả là kỳ quặc, nhưng với cô, chúng nói lên tính vô thường của những gì do con người tạo ra. "Tôi không phủ nhận chuyện hố sụt có thể gây ra nhiều thiệt hại và làm tổn thương người khác, nhưng chúng gợi lên cảm giác phấn khích, tò mò và kỳ bí. Đó là một khoảng trống mở ra ở nơi bạn từng nghĩ là vững chắc. Đó chính là thực tại của mặt đất mà ta vẫn bước đi mỗi ngày" - cô nói với Grist.

Không có hố thì diễn đàn im lìm. Nhưng khi một hố sụt nhỏ xuất hiện ở một ngã tư gần khu vực bị bão tàn phá ở rìa thành phố vào cuối tháng 5 vừa qua, dân tình xôn xao trở lại. "Ôi, chúng ta trở lại rồi đây" - một thành viên viết.

Asheville Sinkhole Group được mở năm 2019, khi một hố sụt đặc biệt khủng khiếp nuốt chửng cả một bãi đỗ xe, để lại một khoảnh rộng khoảng 11m và sâu khoảng 9m. Vụ việc gây xôn xao cả nước, báo chí rầm rộ đưa tin. Chủ khu đất cố lấp hố bằng bê tông nhưng nỗ lực bất thành. Khu vực này phải bỏ trống nhiều năm trong khi chờ sửa hệ thống ống dẫn bị ăn mòn, cũng là nguyên nhân gây ra hố sụt.

Tham gia nhóm ngay từ những ngày đầu, Bacchus giờ vẫn thường xuyên đi dạo để kiểm tra các hố sụt mới và ngày càng lớn dần. Dù không phải hố sụt nào cũng mở ra cánh cửa nhìn về quá khứ, ngay cả những sự cố bình thường nhất cũng khiến cô cảm khái.

"Tôi bị thu hút bởi hố sụt vì cảm giác khiến mình thấy nhỏ bé mà chúng mang lại. Tôi được nhắc nhở rằng mình chỉ là một sinh vật bé nhỏ trên hành tinh này, và dưới bề mặt kia đang diễn ra nhiều điều hơn ta tưởng" - cô đúc kết.

TỊNH ANH