Thí điểm viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự: Bảo vệ quyền dân sự người yếu thế

Nhóm dễ bị tổn thương theo dự thảo gồm:

* Trẻ em theo quy định của Luật Trẻ em.

* Người cao tuổi theo quy định của Luật Người cao tuổi.

* Người khuyết tật theo quy định của Luật Người khuyết tật.

* Phụ nữ đang mang thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi theo quy định của pháp luật.

* Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi; người mất năng lực hành vi dân sự theo quy định của Bộ luật Dân sự.

* Người dân tộc thiểu số sinh sống tại vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn theo quy định của pháp luật.

Rất nhiều việc cần khởi kiện

Về lý do cần có nghị quyết, ông Đỗ Đức Vĩnh cho hay nói trừu tượng nhưng có rất nhiều vấn đề, vụ việc cần phải xử lý.

Chẳng hạn ở thành phố lớn có khu vực thu gom, xử lý rác thải và những người ở gần vùng đó bị ảnh hưởng, vậy ai phải chịu trách nhiệm?... Hoặc việc sáp nhập tỉnh, không tổ chức cấp huyện, nhiều trụ sở dư thừa, xã hội có nhu cầu nhưng chính quyền để lãng phí, VKS có quyền khởi kiện buộc khai thác sử dụng.

Hay một doanh nghiệp bất động sản gom sổ đỏ của dân lập dự án, rồi doanh nghiệp thế chấp sổ đỏ cho ngân hàng để vay vốn nhưng sau đó dự án không triển khai được, người yếu thế không lấy được sổ vì ngân hàng không trả, UBND không cấp lại, ai bảo vệ họ?

Gần nhất, dịch COVID-19 vừa qua có những gia đình cha mẹ mất khi các con còn rất nhỏ, lúc cha mẹ còn sống thế chấp sổ đỏ cho ngân hàng để vay tiền, nay họ mất mà con còn nhỏ không có ai đại diện bảo vệ, nên cần thiết phải có cơ quan khởi kiện...

Việc khởi kiện để có địa chỉ chủ thể buộc phải thi hành bằng bản án.

Luật sư PHAN TRUNG HOÀI (phó chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam):

Cần làm rõ hai vai trò của VKS trong việc khởi kiện

Mấu chốt vấn đề nằm ở chỗ nghị quyết cho phép thí điểm VKS khởi kiện vụ án dân sự công ích trong trường hợp không có người khởi kiện để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công và việc bảo đảm quyền khởi kiện của VKS.

Do đó vấn đề xác định thẩm quyền, phạm vi và trình tự thủ tục tố tụng cần có sự đảm bảo thống nhất giữa việc khởi kiện và giải quyết vụ án dân sự công ích được thực hiện theo nghị quyết này và một số trường hợp áp dụng quy định tương ứng của Bộ luật Tố tụng dân sự và quy định khác của pháp luật có liên quan. Vì vậy, có thể cần làm rõ và bổ sung hai vấn đề.

Thứ nhất, làm rõ thêm về phạm vi, thẩm quyền và tư cách giữa nhiệm vụ đại diện VKS khởi kiện vụ án với chức năng của ngành kiểm sát là thực hành quyền công tố trong quá trình thụ lý, giải quyết và xét xử vụ án dân sự.

Việc làm rõ, phân biệt hai tư cách này sẽ tránh được sự chồng lấn, đảm bảo tính dân chủ trong hoạt động tố tụng dân sự vì sẽ có tình huống người khởi kiện là VKS, nhưng người kết luận vụ án tại phần tranh tụng là kiểm sát viên được phân công tham gia phiên tòa.

Thứ hai, cần bổ sung về vai trò của một chủ thể quan trọng là luật sư bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp đối với cả bên khởi kiện là VKS, lẫn người bị kiện là các chủ thể khác liên quan (phân biệt với luật sư tham gia hoạt động trợ giúp pháp lý theo Luật Trợ giúp pháp lý).

Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành nghị quyết 623/2022 và giao cho Chính phủ chỉ đạo Bộ Tư pháp nghiên cứu hình thành chế định, thiết chế về "luật sư công".

Theo cách tiếp cận của nhiều chuyên gia pháp lý, "luật sư công" không những thực hiện việc trợ giúp pháp lý, bảo vệ cho những người yếu thế trong xã hội mà còn bảo vệ những người hoạt động trong lĩnh vực công vụ, bảo vệ lợi ích công.

Luật sư NGUYỄN VĂN HẬU (đoàn luật sư TP.HCM):

Cần có sự tham gia của MTTQ

Để đảm bảo việc thực hiện quyền khởi kiện của VKS được triển khai đến đúng người đúng việc, cơ chế thực hiện quyền khởi kiện của VKS nên có thêm sự tham gia hỗ trợ của bên thứ ba là MTTQ Việt Nam các cấp và các tổ chức chính trị - xã hội gắn liền với nhân dân.

Việc cho phép cơ quan MTTQ tham gia góp ý đối với các vụ việc cần có sự xem xét thực hiện khởi kiện của VKS sẽ giúp phát huy được vai trò đại diện và bảo vệ quyền lợi người dân của MTTQ, có đóng góp không nhỏ đối với công tác xem xét, thẩm duyệt và quyết định khởi kiện các vụ việc bảo vệ quyền lợi của nhóm người dễ bị tổn thương và lợi ích công.

Vì thế đề xuất có thêm các quy định cụ thể về quy trình lấy ý kiến, góp ý, hỗ trợ giữa VKSND với MTTQ Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội để công tác triển khai các chính sách nêu trên mang lại tác động tích cực đối với đời sống nhân dân và tình hình xã hội.

Đại biểu TRẦN KHÁNH THU (Thái Bình):

Làm rõ thêm nội dung hoặc thêm phụ chú các nhóm dễ bị tổn thương

Về phạm vi điều chỉnh của nghị quyết, VKSND được thí điểm khởi kiện vụ án dân sự công ích để bảo vệ quyền dân sự của nhóm dễ bị tổn thương.

Tôi hoàn toàn nhất trí với sáu nhóm người này, tuy nhiên nên cân nhắc lại nhóm dễ bị tổn thương, làm rõ thêm nội dung hoặc thêm phụ chú các nhóm này để đảm bảo.

Liên quan đến bảo vệ lợi ích công trong dự thảo gồm có bốn lĩnh vực như tài sản công, đầu tư công, đất đai môi trường, an toàn thực phẩm, tôi cũng đang băn khoăn vấn đề nội dung đưa "an toàn thực phẩm, dược phẩm".

Nếu đưa như thế này có lẽ cũng chưa thực sự đầy đủ. Nếu nói về an toàn thực phẩm rất rộng, thậm chí chưa đủ. Đề nghị ban soạn thảo xem xét và cân nhắc để tiếp tục rà soát, bảo vệ lợi ích tiêu dùng phù hợp.

Kinh nghiệm từ Trung Quốc, Ấn Độ

Trong những năm gần đây, cả Trung Quốc và Ấn Độ đều tăng cường trao quyền cho cơ quan công quyền, đặc biệt là viện kiểm sát và các tổ chức tương đương, trong việc khởi kiện dân sự nhằm bảo vệ nhóm yếu thế và lợi ích công cộng.

Tại Trung Quốc, hệ thống viện kiểm sát nhân dân đã được trao vai trò trung tâm trong các vụ kiện dân sự vì lợi ích công kể từ năm 2017.

Sách trắng có tựa đề Công tác kiểm sát trong lĩnh vực lợi ích công công bố năm 2024 của Trung Quốc, cho thấy viện kiểm sát các cấp đã khởi kiện hàng nghìn vụ liên quan đến môi trường, an toàn thực phẩm, quyền của người già, người khuyết tật và phụ nữ.

Đặc biệt, các vụ kiện mang tính dự phòng nhằm ngăn chặn rủi ro trước khi thiệt hại xảy ra đang ngày càng được chú trọng.

Tuy nhiên, hiện nay pháp luật Trung Quốc vẫn chưa công nhận rõ ràng quyền khởi kiện dự phòng của viện kiểm sát trong lĩnh vực môi trường.

Theo phân tích trên Nhật Báo Kiểm Sát (Trung Quốc) tháng 9-2024, các tổ chức xã hội vẫn là chủ thể chính trong các vụ kiện dự phòng, điều này được đánh giá là không đủ hiệu quả.

Các chuyên gia Trung Quốc đề xuất cần trao quyền trực tiếp cho viện kiểm sát để đảm bảo ứng phó kịp thời trước các nguy cơ môi trường nghiêm trọng.

Về mặt pháp lý, văn bản hợp tác giữa Tòa án tối cao và Viện kiểm sát tối cao Trung Quốc đã quy định rõ vai trò tố tụng đặc biệt của viện kiểm sát trong các vụ dân sự và hành chính

Như trong một số vụ án liên quan đến ô nhiễm sông Dương Tử, viện kiểm sát Trung Quốc không chỉ điều tra, khởi kiện mà còn tham gia giám sát thi hành phán quyết.

Ở Ấn Độ, cơ chế khởi kiện vì lợi ích công (PIL) ra đời từ những năm 1970 cho phép bất kỳ công dân hoặc tổ chức nào có thể khởi kiện để bảo vệ lợi ích công, kể cả khi họ không bị ảnh hưởng trực tiếp.

Theo báo The Hindu, dù không chỉ giới hạn ở các cơ quan nhà nước, PIL vẫn cho thấy vai trò quan trọng của các cơ quan công quyền như Tổng chưởng lý trong những vụ việc liên quan đến môi trường, quyền phụ nữ, và phân biệt đối xử.

Các vụ án như vụ kiện giữa tổ chức Vishaka và bang Rajasthan năm 1997 thiết lập các nguyên tắc đầu tiên về phòng chống quấy rối tình dục nơi làm việc hay các vụ kiện về ô nhiễm không khí ở New Delhi là ví dụ cho thấy Tòa án Ấn Độ sẵn sàng tiếp nhận các vụ kiện phòng ngừa vì lợi ích công.

Tuy khác biệt về thiết chế, cả hai nước đều thể hiện xu hướng chung rằng cơ quan công quyền cần có công cụ pháp lý mạnh mẽ để hành động thay mặt công chúng, nhất là khi nhóm yếu thế không thể tự bảo vệ quyền lợi của mình.

Đây được nhận định là bước chuyển quan trọng từ mô hình xử lý hậu quả sang mô hình pháp lý mang tính dự phòng, với mục tiêu bảo vệ lợi ích công một cách chủ động và hiệu quả hơn.