Danh nhân xưa, ai từng không nhận bằng tiến sĩ?

Nhiều câu chuyện thú vị từ bia đá Văn Miếu - Quốc Tử Giám đang được “diễn giải” trong trưng bày chuyên đề Bia đá kể chuyện tại khu vườn bia tiến sĩ trong khuôn viên Di tích quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Đây là trưng bày tiếp nối trưng bày Bia đá kể chuyện lần thứ nhất đã được tổ chức vào năm 2022, khai thác giá trị nội dung và nghệ thuật của 82 bia đề danh tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.

Một khoa thi có 3 người không nhận bằng tiến sĩ

Ông Lê Xuân Kiêu - giám đốc Trung tâm Hoạt động văn hóa khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám - cho biết lần này trưng bày được đưa ra ngay vườn bia tiến sĩ, đặt gần những tấm bia (chứ không phải trong nhà Thái Học như lần trước) sẽ giúp người xem cảm nhận sâu hơn về những nội dung tư liệu hiện hữu cũng như khám phá điều ẩn chứa trên những tấm bia đá.

Người xem được hiểu thêm ý nghĩa của văn bia tiến sĩ không chỉ biểu dương nho sĩ hiển đạt và khuyến học, khẳng định vai trò, giá trị của nhân tài mà còn có ý nghĩa răn dạy kẻ sĩ về trách nhiệm đạo lý, khuyến khích điều lành, ngăn ngừa điều ác.

Một thông tin thú vị, trong số 1.307 tiến sĩ được vinh danh trong 82 khoa thi, thì có 6 tiến sĩ hai lần ứng thí trong thế kỷ 15 và đầu thế kỷ 16.

Những người này thi tiếp dù đã đỗ tiến sĩ bởi vì lý do nào đó (ví như hứa với mẹ thi phải đỗ Đệ nhất giáp) không nhận bằng.

Có ba người cùng không nhận bằng tiến sĩ khoa thi năm 1508, và đều ứng thí lại vào năm 1511, hai người giữ nguyên thứ hạng Đệ tam giáp ở hai kỳ thi là Trần Doãn Minh và Nguyễn Bạt Tụy; một người từ Đệ tam giáp lên Đệ nhị giáp là Nguyễn Duy Tường.

Hai người là Trịnh Thiết Trường và Nguyễn Nguyên Chẩn đều không nhận bằng Đệ tam giáp trong khoa thi lần thứ nhất vào năm 1442, và cùng thi lại khoa thi năm 1448 nhưng Nguyễn Nguyên Chẩn vẫn đậu Đệ tam giáp còn Trịnh Thiết Trường thăng hạng Đệ nhất giáp.

Ngoài ra còn Nguyễn Nhân Bị đỗ Đệ tam giáp khoa thi năm 1466, không nhận bằng, thi lại năm 1481 và vẫn đậu Đệ tam giáp.

Hà Nội nhiều tiến sĩ nhất

Trưng bày còn mang đến nhiều thông tin lý thú như những danh nhân tham gia soạn và dựng bia tiến sĩ; thông tin cơ bản về những danh nhân tiêu biểu được ghi trong bia tiến sĩ: Ngô Sĩ Liên, Lương Thế Vinh, Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm.

Không phải khoa thi nào cũng dựng bia tiến sĩ. Có 82 khoa thi hiện còn bia tiến sĩ, 30 khoa thi không dựng bia tiến sĩ, 9 khoa thi đã mất hoặc thất lạc bia tiến sĩ. Khoa thi có đông thí sinh ứng thí nhất là khoa thi năm 1640, có 6.000 thí sinh dự thi.

Khoa thi lấy tiến sĩ nhiều nhất là khoa thi năm 1478 với 62 tiến sĩ; khoa thi có ít người đậu tiến sĩ nhất là 2 khoa thi năm 1592 và 1667, cùng có 3 người đậu tiến sĩ. Có 43 khoa thi không chọn được tiến sĩ Đệ nhất giáp.

Trưng bày cũng cho biết những địa phương có người đỗ tiến sĩ nhiều nhất chủ yếu là các tỉnh Đồng bằng sông Hồng, gồm Hà Nội dẫn đầu 372 tiến sĩ. 

Đứng thứ hai là Hải Dương 197 tiến sĩ, thứ ba là Bắc Ninh có 173 tiến sĩ, Hưng Yên 107 tiến sĩ.

Các tỉnh miền Trung có Thanh Hóa ghi nhận 128 tiến sĩ, Hà Tĩnh 69 tiến sĩ, Nghệ An 44 tiến sĩ. Huế, Quảng Trị, Quảng Bình, Tuyên Quang là những địa phương có 1 tiến sĩ, Quảng Ninh có 2 tiến sĩ.

Có hai dòng họ khoa bảng tiêu biểu là dòng họ Nguyễn ở làng Kim Đôi, nay là phường Kim Chấn, TP Bắc Ninh có 16 tiến sĩ/5 thế hệ;

Và dòng họ Nguyễn ở khu phố Vĩnh Kiều, phường Đồng Nguyên, thị trấn Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, có 7 tiến sĩ/5 thế hệ.

Nghe bia tiến sĩ 'sống dậy' kể chuyện sử dụng người tài

TTO - Không còn là những nhân chứng lịch sử "câm lặng", những tấm bia tiến sĩ sẽ "dốc bầu tâm sự" với khách tham quan về chuyện khoa cử và sử dụng hiền tài của cha ông xưa trong trưng bày chuyên đề "Bia đá kể chuyện".