​  Thiếu dê thì lễ không thành...

Tranh: Thành Chương

Bà Hồ Xuân Hương mỉm cười khinh nhạo: “Dê cỏn buồn sừng húc giậu thưa”. Cụ Đồ Chiểu hai lần gắn kết nó với nhân vật chẳng mấy ai ưa: “Còn người Bùi Kiệm máu dê. Ngồi chai bề mặt như về thịt trâu... Một người Bùi Kiệm chẳng đi. Trong lòng hổ thẹn mình vì máu dê”.

Bên trời Tây, bài Les deux chèvres của nhà thơ Jean De La Fontaine chê trách hai con dê cái. Điểm chính yếu nói về tính khí ngang ngạnh của hai chị dê dẫn đến kết cuộc thảm hại. Đường núi nhỏ hẹp, chiếc cầu khỉ cheo leo, hai chị dê từ hai đầu cầu đi ngược chiều nhau, “kiêu căng ai có nhường ai, cũng nòi đáo để, cũng vai anh hùng” (bản dịch của cụ Nguyễn Văn Vĩnh). Xốc tới húc nhau để tranh đường và cả hai chị đều rơi xuống hố sâu, chìm theo dòng nước cuồn cuộn chảy. “Câu này chẳng phải chuyện dê - Bước đường danh lợi người đi cũng đường”.

Tác giả (khuyết danh) Lục súc tranh công công bằng hơn, nói đủ nhược điểm và ưu điểm của dê. Lời ngựa chê dê, dùng những phương ngữ cổ vui vui: “Gẫm giống chi hữu đầu vô vĩ. Hình con con bụng lớn chang bang. Cáng náng như đứa có hạ nang. Sớn sác tựa con chàng kẻ cướp. Nghề tế kiệu coi đà xấu vóc. Việc cày bừa nhắm bóng cũng ươn”. Tuy tức giận vác mặt vênh râu, dê đáp trả rằng nghĩa vụ chính của mình là làm con vật hi sinh hiến tế, thiếu dê thì lễ không thành: “Dê vốn thật thuộc về việc lễ. Để hòng khi về hạng tư văn. Để dành khi tế thánh, tế thần. Lại có thủa kỳ yên, kỳ phước. Hễ có việc lấy dê làm trước. Dê dâng vào người mới lạy sau”.

Thi sĩ Bùi Giáng có bài thơ Nỗi lòng Tô Vũ “kỷ niệm một đoạn đời 15 năm chăn dê ở núi đồi Trung Việt”. Từ Trà Linh, Đá Dừng, Hòn Dựng, Dùi Chiêng, Phường Rạch, Khe Rinh... đến Quế Sơn, Rù Rì, dù trải qua mưa nguồn nắng đổ, cảnh chăn dê của thi sĩ thật nên thơ: “Đồi tăm tắp chạy về ôm chân núi. San sát đồi phủ phục quấn núi xanh”. Thi sĩ nói với lũ dê: “Thôi từ nay em tha hồ mặc sức. Nhảy múa tung sườn núi vút giòng khe. Thôi từ nay em tha hồ mặc sức. Vang vang lên đồi núi giọng be be”. Thi sĩ làm nhiều vòng mây đủ màu sắc mang tặng vào cổ từng con dê: “Này em Đen chiếc vòng vàng tươi thắm. Này em Vàng chiếc trắng há mờ đâu. Này em Trắng chiếc hồng càng lóng lánh. Này em Hoa Cà hỡi! Chiếc nâu...”.

Còn Con dê của ông Séguin trong truyện của Alphonse Daudet là một con dê còn bé, thật đẹp, mắt sáng dịu dàng, bốn móng chân đen bóng láng, đôi sừng có vằn, bộ lông dài trắng toát. Nó ngoan ngoãn, dễ thương. Không chịu nổi cảnh giam hãm, tù túng, nó đi lên núi, gặp cảnh vật từng mơ ước: mấy cây tùng già cỗi nghiêng cành, đám hoa bươm bướm vàng nở rộ, cỏ xanh cao mịn màng và những con mang ngơ ngác dễ thương... Nó mải mê vui đùa và chiêm ngưỡng đến khi trời về chiều, núi đồi đổi sang màu tím, chim ưng bay về tổ, làng xóm chìm trong sương mù, tiếng tù và gọi khẩn thiết... Con dê non chợt giật mình. Rồi có tiếng chó sói tru. Nỗi sợ dâng lên, nhưng nó vẫn muốn ở lại cùng thiên nhiên sau một ngày say đắm. Đôi mắt đỏ rực của con sói xuất hiện. Dê non bình tĩnh đợi chờ.

Cuộc chiến không cân sức kéo dài suốt đêm. Đôi sừng nhọn của dê non làm sói già nhiều lần chùn bước. Nhìn sao trời, dê con thầm nghĩ: Miễn là ta cầm cự được đến rạng đông. Những ngôi sao lặn dần, chân trời hừng sáng, tiếng gà gáy nơi điền trang, hai đối thủ xuất đòn liên tiếp. Cuối cùng, dê con thốt lên: “Thế là xong!”, mặt trời đã mọc, nó đợi buổi bình minh để được chết dưới ánh ban mai hồng thắm.