Phẩm màu nhân tạo có liên quan đến trẻ tăng động

Bộ Y tế Hoa kỳ đang có kế hoạch cấm dùng 9 loại phẩm màu đang được phép sử dụng trong ngành thực phẩm ở Mỹ. Trong số 9 loại, có 8 loại phẩm màu được phép dùng ở Việt Nam.

Kết thúc từng bước

Trong các loại phụ gia thực phẩm thì phẩm màu tổng hợp bị giới khoa học "chiếu tướng" nhiều nhất. Cứ vài năm các cơ quan an toàn Mỹ và châu Âu lại lôi từng loại ra tái đánh giá, giữ lại cũng nhiều, loại đi cũng không ít.

Lần này, Bộ Y tế Hoa Kỳ "thanh lý môn hộ" một loạt 9 loại phẩm màu, kể cả 3 loại phẩm màu Red 40, Yellow 5 và Yellow 6, đang được dùng phổ biến và chiếm tới 90% lượng phẩm màu tiêu thụ ở Mỹ. Dùng nhiều nhất là trong các loại bánh kẹo và nước ngọt. Ngày 22-4-2025, FDA thông báo trên trang web sẽ loại bỏ 9 loại phẩm màu thực phẩm (*). Tất cả các loại phẩm màu này đều có nguồn gốc từ dầu hỏa, hay còn gọi là phẩm màu tổng hợp:

Hai loại phẩm màu Red 2 và Orange B. Hai loại này cần được loại bỏ trong vài tháng tới.

Phẩm màu Red 3, phải loại trước thời hạn đã ấn định năm 2028.

Sáu loại còn lại là: Green 3, Red 40, Yellow 5, Yellow 6, Blue 1 và Blue 2 sẽ loại bỏ vào cuối năm tới (2026).

Trong 9 loại phẩm màu mà FDA sẽ tính sổ thì có 8 loại đang được phép sử dụng ở Việt Nam: Amaranth (Red 2), Erythrosine (Red 3), Fast green FCF (Green 3), Allura red AC (Red 40), Tartrazine (Yellow 5), Sunset yellow FCF (Yellow 6), Brilliant blue FCF (Blue 1) và Indigotin (Blue 2). Riêng với phẩm màu Orange B thì Việt Nam đã cấm từ trước, nhưng ngược lại có những phẩm màu mà FDA Mỹ cấm, nhưng Việt Nam lại cho dùng như phẩm màu Ponceau 4R.

Bộ Y tế Hoa kỳ đưa ra quyết định này sau những lo ngại về tác động tiềm ẩn của những loại phẩm màu đối với sức khỏe người tiêu dùng, đặc biệt là đối với trẻ em.

Ở Hoa Kỳ, Red 2 và Orange B vẫn đang được phép sử dụng. Red 2 được dùng bôi ngoài vỏ cam, nhưng không được dùng trong chế biến như nước cốt cam đóng hộp. Còn Orange B dùng cho vỏ bao xúc xích và hotdog. Nghiên cứu cho thấy chúng có thể gây ung thư, làm hại gan và ống dẫn mật. Thực tế, hiện nay hai loại phẩm màu ít được sử dụng. Vì thế, trong thông báo, FDA yêu cầu loại bỏ hai loại Red 2 và Orange trong vài tháng tới, coi như xóa sổ nhanh gọn luôn.

Còn phẩm màu Red 3 được dùng khá phổ biến trong nhiều loại bánh kẹo. Tuy nhiên, một số nghiên cứu cho thấy Red 3 (erythrosine) ảnh hưởng tới quá trình điều hòa hormone tuyến giáp và sự hình thành khối u tuyến giáp ở động vật. Nghiên cứu mới đây cho thấy erythrosine gây ung thư ở chuột, nên từ thời chính quyền Biden đã ban hành lệnh cấm sử dụng Red 3 và có hiệu lực từ năm 2028. Tới chính quyền Trump, yêu cầu phải kết thúc sớm hơn, có thể là năm 2027 hoặc 2026.

Sáu loại còn lại được dùng khá phổ biến trong công nghiệp thực phẩm, FDA đang tham khảo ý kiến các doanh nghiệp để ấn định ngày loại bỏ cụ thể với từng loại phẩm màu, nhưng chậm nhất là cuối năm 2026 phải kết thúc.

Làm "bốc" thêm, chứ không phải là nguyên nhân

Từ thập niên 1970, giới y học nhận thấy nước ngọt có gas dường như ảnh hưởng đến chứng tăng động (hypeeactivity) ở trẻ. Tăng động xảy ra ở trẻ quậy phá trên mức bình thường, kém tập trung, nói nhiều, nói huyên thuyên, nói leo để người khác chú ý đến mình, nhưng khả năng chú ý của chính mình lại kém, bốc đồng, không tự kiểm soát được hành vi, ở trường cũng như ở nhà. Y học gọi đây là hội chứng rối loạn tăng động thiếu tập trung (ADHD - Attention deficit hyperactivity disorder), con trai bị ADHD nhiều hơn con gái.

Mối nghi ngờ tập trung vào các loại phụ gia dùng trong nước ngọt. Nước ngọt có gas, có đường, có màu và thường có chất bảo quản benzoate. Nghe tới chất bảo quản là báo chí lập tức chĩa mũi dùi vào. 

Benzoate có khả năng chống nấm mốc, men, vi khuẩn nên thường được dùng trong những sản phẩm có tính acid như nước trái cây, mứt, rau quả muối… Vì benzoate được dùng phổ biến như thế, nên giới khoa học đã nhanh chóng loại benzoate ra khỏi tầm nghi ngờ, nhưng giới báo chí nghe đến chất bảo quản lại bị "tăng động", gây dư luận ồn ào một thời. Vậy thủ phạm là loại phụ gia gì có trong nước ngọt?

Cơ quan Tiêu chuẩn thực phẩm Anh (FSA - Food Standards Agency) đã tài trợ cho Đại học Southampton (Anh) làm rõ vấn đề này. Kết quả nghiên cứu được Ủy ban Độc tố của Anh nhận định như sau: Về mặt lâm sàng, quả thực là có mối quan hệ giữa việc uống nước ngọt và hành vi tăng động ở một số trẻ, nhưng chỉ xảy ra với trẻ có xu hướng bị chứng tăng động sẵn rồi.

Cả phẩm màu nhân tạo và benzoate được cho là có liên quan. Tuy nhiên, nghiên cứu chỉ thực hiện trên nước ngọt có dùng và không dùng hỗn hợp của hai thành phần này. Tôi không biết tại sao lại không thực nghiệm tách riêng benzoate và phẩm màu để xem thứ nào là thủ phạm.

 Có nhiều nguyên nhân dẫn đến rối loạn ADHD ở trẻ, có thể do yếu tố bệnh lý, do yếu tố tâm lý gia đình, môi trường sống cũng không loại trừ. Sau này, nhiều nghiên cứu tuy quy mô nhỏ, nhưng nghiêng về nguyên nhân là do phẩm màu, và chỉ xảy ra ở một số trẻ "nhạy cảm" với phẩm màu. Cơ quan Tiêu chuẩn FSA đã chỉ ra các loại phẩm màu để phụ huynh thận trọng khi cho trẻ con ăn uống như Yellow 6, Red 40, Yellow 5…

Bà khen nhưng ông cấm

Phẩm màu tự nhiên cho màu sắc mong manh, dễ nhạt phai hoặc xuống màu.Trước đây công nghiệp thực phẩm chỉ dùng phẩm màu tự nhiên. Sau này kỹ nghệ hóa học phát triển, dùng các chất hữu cơ có nguồn gốc dầu hỏa để chế ra màu tổng hợp. Phẩm màu tổng hợp bền hơn, màu sắc rực rỡ hơn và quan trọng nhất là rẻ hơn nhiều so với phẩm màu tự nhiên nên quá hấp dẫn giới công nghiệp.

Màu càng lạ càng mê

"Xanh xanh đỏ đỏ cho em nhỏ nó mừng", đó là con nít hồi xưa, chứ giới trẻ bây giờ mê thực phẩm màu độc lạ, từ xanh matcha và đen than tre tới xanh lam và tím. Theo trang tin tức ngành ăn uống Food Navigator Asia ngày 16-4, các thương hiệu thực phẩm và đồ uống ứng dụng tâm lý học màu sắc vào sản phẩm để thu hút người tiêu dùng trẻ, sành mạng xã hội. Ngoài các gam màu rực rỡ như đỏ, cam và xanh, vốn kích thích cảm giác thèm ăn, thực phẩm có màu "phi truyền thống" như lam và tím cũng được ưa chuộng.

Theo Carel Soo, giám đốc marketing khu vực châu Á - Thái Bình Dương của nhà cung cấp phẩm màu tự nhiên Oterra, màu sắc giờ đã trở thành công cụ để thu hút người tiêu dùng và giúp sản phẩm nổi bật, nhất là trên mạng xã hội. "Một món nước uống hay bánh màu xanh lam giờ đây không còn lạ lẫm; trên thực tế, nó còn tạo ra yếu tố 'wow' khiến người ta muốn thử" - Soo nói với Food Navigator Asia.

Các thương hiệu ngày càng thử nghiệm nhiều sự kết hợp bất ngờ - chẳng hạn như nước uống màu tím nhưng không mang vị quả họ berry (như việt quất hay mâm xôi). Về chuyện màu lạ là tự nhiên hay tổng hợp, những người như Soo tin tưởng người tiêu dùng tự biết cách bảo vệ mình. Người trẻ theo đuổi thực phẩm sạch và ít qua chế biến, và họ ngày càng hiểu biết hơn. "Họ biết màu xanh lam có thể đến từ tảo xoắn (spirulina) hoặc hoa đậu biếc, vốn cũng là những nguồn tự nhiên" - Soo giải thích.

YÊN LAM

Màu tổng hợp hầu như phủ kín trong phẩm công nghiệp từ đủ loại bánh kẹo, nước ngọt có gas, cho đến nước xốt, hay thịt cá đóng hộp. Một số cảnh báo rủi ro ung thư đối với các loại màu tổng hợp đã được nhiều tổ chức phi lợi nhuận như Trung tâm Khoa học vì lợi ích công cộng (CSPI - The Center for Science in the Public Interest) trụ sở ở Washington DC kiến nghị nhiều lần, nhưng đa số trường hợp bị phủ nhận vì chưa đủ chứng cớ, và cần nghiên cứu thêm. Liệu sức mạnh công nghiệp có chi phối đến tính khách quan của các nghiên cứu hay quyết định của các cơ quan chức năng không?

Tính an toàn của phẩm màu tổng hợp đã gây ra nhiều tranh cãi giữa hai "ông kẹ" về an toàn thực phẩm là FDA (Mỹ) và EFSA (châu Âu), ông ưng bà cấm và ngược lại. Cả hai đều dựa trên nghiên cứu khoa học và nhân danh "bảo vệ sức khỏe cộng đồng". Thí dụ, Ponceau 4R là phẩm màu đỏ dâu tây, FDA cấm nhưng châu Âu lại cho dùng. Ngược lại, các loại Orange B, Red 2 và Green 3 Mỹ cho phép dùng thì châu Âu lại cấm. Cả hai "ông kẹ" chỉ đồng ý với nhau cho dùng 6 loại phẩm màu gốc dầu hỏa.

Nay thì FDA dưới chính quyền ông Trump "tính sổ" hết các phẩm màu gốc dầu hỏa để hướng các nhà chế biến dùng phẩm màu tự nhiên, nếu muốn bán hàng ở thị trường Mỹ.

Phẩm màu tự nhiên lên ngôi

Các bà bếp trong nước thì quá rành màu tự nhiên: dầu màu điều (không phải từ hạt điều ăn vặt), quả gấc rất nhiều sắc tố lycopen và carotenoids với dải màu từ cam đến đỏ, hay màu vàng của nghệ với sắc tố curcuminoit, hay màu xanh tím của hoa đậu biếc với sắc tố anthocyanin… Phẩm màu tự nhiên thì hầu như không bị lời ong tiếng ve về độ an toàn vì dân gian đã sử dụng cả ngàn năm nay. Những phẩm màu tự nhiên này đa số có tính chống oxid hóa nên có lợi cho sức khỏe.

Hiểu rộng hơn, phẩm màu tự nhiên là những chất tạo màu có nguồn gốc thực vật, động vật (thường là côn trùng) hay khoáng chất. Từ khoáng chất nghe có vẻ hơi lạ! Xôi gấc bán ngoài chợ có màu đỏ rực. Màu đỏ của gấc đâu có được rực rỡ như thế, huống chi là cho vào xôi. Chắc chắn là dùng màu oxid sắt tam (Fe2O3). Màu đỏ của sắt được xem là phẩm màu tự nhiên với điều kiện là phải đạt cấp thực phẩm, còn ra chỗ bán sơn màu mua màu oxid sắt thì hỏng.

FDA rất hoan hỉ cho miễn chứng nhận đối với phẩm màu tự nhiên, nhưng không được phân loại vào mục "tự nhiên" hay "tổng hợp". Sao vậy? Vì chúng đâu được chiết xuất tỉ mỉ kiểu như mấy bà bếp vẫn làm, mà chiết xuất ở nhà máy, trải qua nhiều quá trình xử lý khiến tính tự nhiên có thể thay đổi phần nào. Do đó chỉ được ghi nhãn "không chứa màu nhân tạo" thay vì "được làm bằng màu tự nhiên".

Với quyết định cấm dùng phẩm màu tổng hợp gốc dầu hỏa nhằm hướng doanh nghiệp dùng màu tự nhiên, Bộ Y tế Hoa Kỳ chuyến này tung mẻ lưới lớn, một mũi tên bắn hai con nhạn. Vừa loại bỏ rủi ro do bản chất của phẩm màu tổng hợp, vừa nhắm vào các loại bánh kẹo, nước uống có màu sắc hấp dẫn lôi cuốn bọn trẻ, thanh thiếu niên ăn vặt, mà hậu quả là gánh nặng với các bệnh rối loạn chuyển hóa sau này.

Còn Việt Nam thì sao? Chắc chưa tiện lúc này với phẩm màu. Nhưng điều Việt Nam có thể làm bây giờ là nếu không cấm được bán nước ngọt có gas, hay bán thực phẩm dùng đường bắp cao fructose (HFCS) thì nên đánh thuế tiêu thụ đặc biệt vào những loại thực phẩm này.

(*) Trong thông báo của FDA ghi tên phẩm màu hơi rườm rà, chẳng hạn loại màu FD&C Red No. 2 (FD&C là tên đạo luật Food, Drugs và Comestic), trong bài viết tắt là Red 2 để dễ đọc.■