'Sát thủ thầm lặng' fentanyl - Kỳ 2: Thần chết fentanyl hoành hành ở Mỹ

Năm 2022, bà Anne Milgram - giám đốc Cơ quan Phòng chống ma túy Mỹ (DEA) - từng chua chát nhận định: "Fentanyl là mối đe dọa ma túy chết người nhất mà quốc gia chúng ta từng biết".

Bốn đợt khủng hoảng thuốc giảm đau nhóm opioid

Cậu thiếu niên Alexander Neville (14 tuổi) từng chơi cần sa và đang được cơ sở điều trị hướng dẫn cai nghiện. Một ngày mùa hè trước khi vào trường trung học tại Aliso Viejo thuộc quận Cam, bang California (Mỹ), cậu thú thật với cha mẹ đã uống thuốc OxyContin (thuốc giảm đau có chất gây nghiện) đặt mua trên mạng: "Con cứ nghĩ thuốc này giúp con hưng phấn. Con chỉ muốn trải nghiệm dùng nó thế nào. Con không biết sao thuốc hành quá!".

Gia đình đã thông báo cho cơ sở điều trị và chờ phản hồi. Alexander đi cắt tóc, ăn trưa với cha và cuối ngày lên phòng ngủ như bình thường. Sáng hôm sau bà mẹ đánh thức con dậy nhưng thấy con không có phản ứng gì nên gọi cấp cứu. 9h59 ngày 23-6-2000, Alexander qua đời trong bệnh viện.

Đội đặc nhiệm chống ma túy cho biết nạn nhân tử vong do thuốc OxyContin giả có pha trộn fentanyl. Bà mẹ Amy Neville uất ức nói với báo Los Angeles Times: "Chúng tôi không hề nghĩ con trai có thể chết vì một viên thuốc kê đơn làm giả mà không ai biết".

Thuốc giảm đau nhóm opioid kê đơn hợp pháp chính là nguồn gốc khởi đầu cuộc khủng hoảng fentanyl ở Mỹ như trang web PharmChek (Mỹ) ghi nhận. Theo tổ chức tư vấn Hội đồng Quan hệ đối ngoại (Mỹ), có bốn đợt khủng hoảng thuốc giảm đau nhóm opioid xảy ra ở Mỹ:

* Năm 1991, các bác sĩ đã kê khoảng 76 triệu đơn thuốc giảm đau nhóm opioid cho các bệnh mãn tính. 20 năm sau, con số này đã tăng lên tới 219 triệu đơn với các loại thuốc phổ biến như Percocet và OxyContin.

Đợt khủng hoảng đầu tiên bùng phát vào năm 1999 với số ca quá liều và tử vong tăng đột ngột. Các hoạt chất phổ biến gồm methadone, hydrocodone, oxycodone dùng làm thuốc giảm đau; nhóm thuốc an thần có thể gây nghiện benzodiazepine như Xanax, Valium, Ativan.

* Năm 2010, đợt khủng hoảng thứ hai được đánh dấu với tình trạng sử dụng heroin có nguồn gốc Colombia và Mexico tràn ngập thị trường Mỹ. Ma túy heroin dễ kiếm, mạnh lại rẻ tiền nên được dùng thay cho các loại thuốc giảm đau kê đơn.

* Năm 2013, fentanyl đã mở màn cho đợt khủng hoảng thứ ba. Fentanyl mạnh hơn morphine 100 lần và rẻ tiền hơn. Do fentanyl quá mạnh nên số ca quá liều bắt đầu tăng từ năm 2015. Giữa năm 2010-2015 đã xảy ra tình trạng sử dụng đa chất liên quan đến fentanyl gồm heroin, thuốc giảm đau kê đơn, rượu và nhóm thuốc benzodiazepine.

Đến năm 2021, tình trạng sử dụng kết hợp này gần như chỉ còn fentanyl với các loại ma túy khác như cocaine và ma túy đá methamphetamine. Hầu hết fentanyl đều có nguồn gốc sản xuất bất hợp pháp.

* Năm 2021, đợt khủng hoảng thứ tư bùng phát với fentanyl là nguyên nhân chính gây tử vong do quá liều ở Mỹ (66% tổng số ca tử vong do quá liều vào năm này).

Nguyên nhân do các băng nhóm ma túy đã đánh lận con đen ngụy trang fentanyl giả giống như các loại thuốc giảm đau nhóm opioid nên dễ gây nhầm lẫn. Người sử dụng thuốc giảm đau không hề biết thuốc có pha trộn fentanyl.

Theo Trung tâm Kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh, trong năm 2023 ước tính có 74.702 ca ở Mỹ tử vong do dùng thuốc quá liều liên quan đến thuốc giảm đau tổng hợp nhóm opioid, chủ yếu là fentanyl.

Các nhà nghiên cứu tại bệnh viện Mayo và Đại học Yale phát hiện số ca tử vong do fentanyl bất hợp pháp đã tăng gần gấp ba lần trong khoảng thời gian từ năm 2016-2021. Năm 2023 là năm đầu tiên số ca tử vong do fentanyl bắt đầu giảm và tiếp tục giảm ít nhất 21% kể từ đó.

Fentanyl nguy hiểm đến mức nào?

Tại Mỹ, fentanyl được kiểm soát theo danh mục II tương tự như morphine. Fentanyl chỉ được sử dụng hợp pháp trong y tế dưới sự giám sát của các chuyên gia y tế được cấp phép. Bệnh nhân được kê đơn dùng fentanyl bắt buộc phải được theo dõi thường xuyên để tránh nguy cơ sử dụng sai hoặc lạm dụng thuốc.

Do fentanyl mạnh hơn nhiều so với các loại thuốc giảm đau kê đơn khác nên các băng đảng ma túy đã không bỏ qua cơ hội. DEA nhận định fentanyl bất hợp pháp chủ yếu được sản xuất ở nước ngoài và buôn lậu vào Mỹ qua ngả Mexico, sau đó được phân phối khắp nước Mỹ.

Sản xuất fentanyl bất hợp pháp rất dễ. Fentanyl được tổng hợp trong phòng thí nghiệm nên không cần đất đai rộng để trồng như cocaine (điều chế từ lá coca) hoặc heroin (có nguồn gốc từ cây thuốc phiện), vì vậy không phụ thuộc mùa vụ hoặc tình hình các nước có trồng cây anh túc như Afghanistan. So với ma túy đá methamphetamine, sản xuất fentanyl dễ hơn và cần ít hóa chất hơn.

Fentanyl bất hợp pháp có thể được điều chế dưới dạng bột, thuốc xịt hoặc ép thành viên.

DEA cảnh báo các băng ma túy đã cố tình pha trộn fentanyl dạng bột với các loại ma túy khác để tăng đô và hạ giá thành, từ đó làm gia tăng nguy cơ gây tử vong. Chỉ cần 2mg fentanyl (tương đương từ 10-15 hạt muối ăn) cũng đủ gây chết người.

Trang News-Medical (Anh) ghi nhận bọn buôn ma túy đã điều chế fentanyl giả thành thuốc viên giống thuốc giảm đau fentanyl kê đơn hợp pháp mang các thương hiệu uy tín như Xanax, OxyContin và Norco.

Nhiều nạn nhân tử vong do không biết đang dùng thuốc giả mà cứ tưởng thuốc trị bệnh. Ví dụ như trường hợp Melanie Ramos (15 tuổi) được phát hiện đã chết trong nhà vệ sinh trường học ở Los Angeles vào tháng 9-2022. Em mua một viên thuốc giảm đau trong trường để uống, nào ngờ thuốc có pha trộn fentanyl.

Ma túy fentanyl xuất hiện trên đường phố Mỹ từ những năm 1970 với tên gọi là "China White" gồm heroin pha trộn với fentanyl. Trong những năm 2010, tình trạng sử dụng fentanyl bùng nổ sau khi xảy ra tình hình lạm dụng các loại thuốc giảm đau kê toa như OxyContin.

Do Mỹ siết chặt quy định kê đơn các loại thuốc giảm đau này nên một số con nghiện tìm mua fentanyl bất hợp pháp. Ban đầu fentanyl đường phố là hàng có xuất xứ Trung Quốc và được mua bán thông qua các trang web chợ đen.

Khi loại hàng này cạn kiệt vào năm 2019 sau khi Trung Quốc siết chặt quản lý tiền chất, các băng nhóm Mexico nhảy vào sản xuất fentanyl bất hợp pháp và chiếm lĩnh thị trường Mỹ.

TS Justice Tettey phụ trách Phòng thí nghiệm và khoa học thuộc Cơ quan Phòng chống ma túy và tội phạm của Liên hợp quốc đánh giá tóm tắt: "Fentanyl là loại dược phẩm tốt nhưng lại là thứ ma túy tồi tệ. Nó có đặc tính giảm đau tuyệt vời nhưng dễ bị lạm dụng và có thể nhanh chóng dẫn đến tình trạng nghiện".

DEA đánh giá các băng đảng ma túy ở Mexico là nguồn cung cấp fentanyl bất hợp pháp chủ yếu ở Mỹ. Nhà báo Szymon Opryszek đã quyết định tới Mexico để giải đáp câu hỏi: "Fentanyl được sản xuất như thế nào?".

Kỳ tới: Điều chế fentanyl bí mật ở Mexico

'Sát thủ thầm lặng' Fentanyl: Kỳ 1: Thuốc giảm đau thành thuốc độc hủy hoại người trẻ

Fentanyl là loại thuốc giảm đau tổng hợp nhóm opioid mạnh hơn morphine 100 lần, đồng thời cũng là loại ma túy mạnh hơn heroin tới 50 lần.