Ngăn chặn nạn 
“lót tay”

Tình trạng cán bộ các ban quản lý dự án tham nhũng, đặc biệt là các dự án lớn sử dụng vốn ODA như vụ các quan chức đường sắt Việt Nam nhận “lót tay” 11 tỉ đồng mà báo chí vừa đưa tin không phải là quá cá biệt.

Các nước phát triển rất quan tâm xử lý cạnh tranh không lành mạnh giữa chính các công ty của mình ở thị trường nước ngoài, nơi họ có thể dễ dàng hối lộ để nhận được hợp đồng. Vì thế, luật cạnh tranh của họ cấm ngặt vi phạm pháp luật để thu được lợi thế cạnh tranh, trong đó có việc hối lộ để nhận được hợp đồng.

Trong khi đó, Luật cạnh tranh của ta không có quy định này. Nếu có, chúng ta đã có thể xử lý ngay chính các công ty nước ngoài đang hoạt động tại Việt Nam. Hay ít ra cũng khiến họ phải chùn bước khi muốn hối lộ, vì sợ các doanh nghiệp khác tại Việt Nam tố cáo mà không được tham gia đấu thầu nữa. Việc đa số vụ hối lộ của các công ty nước ngoài tại Việt Nam chỉ bị cơ quan điều tra nước ngoài phát hiện cũng cho thấy chính môi trường cạnh tranh với các quy định còn sơ hở ở Việt Nam đã tạo điều kiện cho họ mạnh dạn hối lộ hơn.

Ngoài hàng loạt quy định khác, để ngăn ngừa quan chức, người được giao nhiệm vụ lợi dụng vị trí của mình nhằm kiếm chác lợi ích kinh tế cho cá nhân, nhiều nước phát triển (trong đó có Nhật) đều có điều luật quy định quan trọng: người đang hoạt động trong lĩnh vực do một quan hệ lao động quy định hoặc theo một nhiệm vụ được giao không được phép nhận, trực tiếp hay gián tiếp, bất kỳ một lợi ích vật chất, tinh thần nào có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến hoạt động đó.

Như vậy, một giám đốc thay mặt công ty đàm phán và ký hợp đồng với đối tác không được phép nhận tiền hoa hồng do ký hợp đồng thành công (mặc dù chi và nhận hoa hồng là hoàn toàn hợp pháp!); một cán bộ của ban quản lý dự án không được phép nhận hoa hồng, quà cáp hay một chuyến tham quan chẳng hạn từ nhà thầu Nhật. Nhưng chúng ta cũng chưa có quy định, luật định nào như vậy.

Nhận hối lộ, nói chung tương đối khó phát hiện do thường chỉ có người đưa và người nhận biết với nhau. Nhưng rất may là ở các ban quản lý dự án lớn lại khác.

Thực tế cho thấy do đặc thù về tổ chức, quy chế hoạt động của ban quản lý dự án, phải có sự tham gia của khá nhiều người vào quá trình nhận hối lộ. Nghĩa là khả năng bị phát hiện cao hơn, đồng thời có thể khẳng định được rằng trưởng ban chắc chắn phải biết về những khoản hối lộ.

Vì vậy, nên có quy định, luật định buộc trưởng ban quản lý dự án phải chịu trách nhiệm cá nhân về mọi hành vi nhận hối lộ của nhân viên của mình. Ngoài ra, cũng cần có quy định miễn truy tố cho người tham gia nhận hối lộ nhưng chủ động khai báo.

Chắc chắn chống tham nhũng, hối lộ là một việc hết sức khó khăn, trong một thời gian rất dài và cần phối hợp hàng loạt biện pháp với sự quyết tâm cao của Chính phủ, sự ủng hộ của toàn xã hội. Nhưng như đã nói ở trên, có những điều không quá khó để có thể làm ngay, lại có tác dụng tức thì góp phần hạn chế đáng kể tệ nạn nhận hối lộ, trước hết là trong các ban quản lý dự án. Hi vọng đó sẽ là thành công đầu tiên kích thích phản ứng dây chuyền toàn dân phòng chống tham nhũng, hối lộ.