Mở rộng ứng dụng muỗi Wolbachia để phòng sốt xuất huyết

Bệnh sốt xuất huyết hiện nay đang là vấn đề y tế công cộng mang tính toàn cầu và được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đánh giá là một trong những bệnh do véc tơ truyền quan trọng nhất. Bệnh lưu hành ở hơn 100 quốc gia với hàng trăm triệu ca mắc hàng năm.

Tại Việt Nam, bệnh sốt xuất huyết cũng đang là vấn đề y tế công cộng rất lớn. Bệnh gây dịch ở cả 4 khu vực Bắc, Trung, Nam, Tây Nguyên với số ca mắc hàng năm lên tới vài chục nghìn trường hợp. Đặc biệt năm 2017, dịch sốt xuất huyết đã bùng phát ở nhiều tỉnh, thành phố và kéo dài trong nhiều tháng với tổng số ca mắc cao hơn nhiều so với năm trước.

Bệnh được lây truyền qua muỗi vằn Aedes aegypti, là loại muỗi hiện đang lưu hành ở hầu hết các tỉnh/thành phố của Việt Nam và hiện nay công tác phòng chống dịch gặp rất nhiều khó khăn vì chưa có vaccine phòng bệnh cũng như chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Biện pháp phòng chống chủ yếu dựa vào kiểm soát muỗi truyền bệnh.

Để góp phần đạt hiệu quả cao hơn trong phòng chống muỗi truyền bệnh, nhiều biện pháp khác nhau đang được nghiên cứu, đánh giá. Một trong những biện pháp có triển vọng đã được thực hiện thí điểm tại đảo Trí Nguyên, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa là nhân nuôi muỗi vằn của địa phương để chúng mang vi khuẩn Wolbachia rồi thả vào môi trường.

Wolbachia là loại vi khuẩn tự nhiên, có trong tế bào của khoảng 60% loài côn trùng sống gần gũi xung quanh con người như ruồi giấm, châu chấu, bướm, chuồn chuồn… và cả một số loài muỗi thường đốt người (nhưng muỗi vằn truyền bệnh sốt xuất huyết thì lại không có vi khuẩn này).

Qua nhiều năm nghiên cứu, các nhà khoa học trên thế giới đã thành công trong việc cấy vi khuẩn Wolbachia vào muỗi vằn và chứng minh được rằng trong cơ thể muỗi chúng có khả năng ức chế sự phát triển của virus Dengue (gây bệnh sốt xuất huyết), virus Zika và một số loại virus khác truyền qua muỗi, từ đó làm giảm nguy cơ lây truyền virus gây bệnh sang người.

Một đặc điểm rất có ích là vi khuẩn Wolbachia được muỗi cái truyền qua trứng sang thế hệ sau, trong khi muỗi đực mang Wolbachia nếu cặp đôi với muỗi cái tự nhiên thì sẽ sinh ra trứng "ung", do đó duy trì hiệu quả lâu dài nhờ quá trình cặp đôi, sinh sản tự nhiên, mà không làm tăng số lượng muỗi ở cộng đồng.

Đáng lưu ý, muỗi mang vi khuẩn Wolbachia hoàn toàn không phải là muỗi biến đổi gene vì không có bất cứ sự can thiệp nào vào gene của muỗi. Vi khuẩn Wolbachia sống cộng sinh trong tế bào muỗi và duy trì ổn định qua các thế hệ một cách tự nhiên.

Phương pháp này có triển vọng mang lại lợi ích to lớn, giúp khống chế một cách chủ động, lâu dài bệnh sốt xuất huyết và Zika. Việc thả muỗi ở thực địa (trong cộng đồng dân cư) đã được triển khai ở Australia (từ 2011), Việt Nam (2013), Indonesia, Brazil và Colombia (2014).

Kết quả đạt được ở các nước đều cho thấy đây là một phương pháp an toàn, muỗi mang Wolbachia không gây ra bất cứ vấn đề gì về sức khoẻ con người hay môi trường sinh thái. Hiệu quả khống chế sự lan truyền của bệnh sốt xuất huyết trên thực địa hẹp đã thấy rõ trong nhiều năm qua. 

Australia, Indonesia đã triển khai trên diện rộng ở một số thành phố và gần đây là Brazil đã triển khai thả muỗi Wolbachia ở thủ đô Rio de Janeiro để bảo vệ người dân khỏi sốt xuất huyết và Zika. Ấn Độ, Sri Lanka và một số quốc đảo ở Thái Bình Dương cũng bắt đầu tham gia chương trình.

Tại Việt Nam, nhóm nghiên cứu của Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương đã cùng các nhà khoa học Australia nhân nuôi thành công dòng muỗi Aedes aegypti của địa phương mang vi khuẩn Wolbachia (muỗi được bắt từ đảo Trí Nguyên). 

Trên cơ sở khoa học và thực tiễn thu được qua các giai đoạn nghiên cứu từ năm 2006-2011 và đặc biệt qua đánh giá của các hội đồng khoa học về tính an toàn của phương pháp này, muỗi vằn Aedes aegypti mang vi khuẩn Wolbachia đã được sử dụng tại các hộ gia đình trên đảo Trí Nguyên trong hai đợt, tháng 4-9/2013 và tháng 5-11/2014.

Kết quả giám sát dịch tễ các năm gần đây cho thấy trong khi số ca mắc sốt xuất huyết ở thành phố Nha Trang và tỉnh Khánh Hoà đều ở mức rất cao thì riêng đảo Trí Nguyên từ khi kết thúc thả muỗi Wolbachia năm 2014 đến nay chưa xảy ra bất cứ ổ dịch sốt xuất huyết tập trung nào.

Hiện nay, dự án hướng tới loại trừ sốt xuất huyết tại Việt Nam đang xin phép các cấp có thẩm quyền triển khai bước tiếp theo là thí điểm thả muỗi Wolbachia trên một khu vực thực địa hẹp ở thành phố Nha Trang đất liền, dự kiến từ cuối năm 2017.

Lãnh đạo Bộ Y tế và đại diện một số Viện nghiên cứu cũng đã làm việc với Giáo sư Scott O’Neil (Đại học Monash, Australia), Giám đốc Chương trình Loại trừ sốt xuất huyết toàn cầu để bàn kế hoạch triển khai mở rộng thí điểm ứng dụng muỗi Wolbachia phòng sốt xuất huyết ở một số địa phương khu vực phía nam trong những năm tới.